Nhà thơ Xuân Sách từ chối lên phim

Nhà thơ Xuân Sách

Tôi không thân thiết với nhà thơ Xuân Sách, lại càng ít được gặp gỡ nhà thơ. Tôi gặp ông vẻn vẹn có hai lần, và trong những lần ấy lại gần như không nói gì nhiều về văn chương, nghệ thuật. Nhưng tôi vẫn cầm bút viết về ông, cho dù ở một góc nhìn  rất nhỏ với một trực giác văn nghệ.

Trong những cơ cực mà mỗi nhà văn nếm trải mỗi người mỗi vẻ ấy, tôi luôn có suy nghĩ rằng, nhà thơ Xuân Sách đã nếm trải nỗi buồn, sự cơ hàn và cả sự thất vọng ở một tình thế khác người nhất. Và ông đã tự vượt qua.

Xuân Sách cầm bút viết ra những bài thơ, những trang văn, phải nói là sâu sắc và bình dị, nhất là những bài trong “Chân dung nhà văn”. Để rồi, những bài thơ ấy, dường như đã gây ra những nỗi buồn cho đời ông chăng? Tôi vẫn nghĩ chưa có sự công bằng cho các tác phẩm của ông. Chúng ta nên tự nâng mình trong sự cho phép mọi tác phẩm văn học nghệ thuật xuất hiện, miễn là nó nhân văn, nhân đạo và phục vụ sự tiến bộ của xã hội loài người, trong đó có những tác phẩm văn nghệ sĩ chúng ta viết về nhau. Những tác phẩm non yếu, kém cỏi, đương nhiên sẽ tự đào thải, thời gian và sự tinh tường của độc giả sẽ giải quyết êm thấm một cách công bằng.

Bút tích của Xuân Sách

Mấy năm trước, trong đợt công tác tại thành phố Vũng Tàu làm phim tài liệu cho Truyền hình Quân đội, nhà văn Hoàng Quốc Hải giới thiệu tôi với giám đốc Nhà sáng tác Vũng Tàu - nghệ sĩ Đỗ Mão. Ông là một nghệ sĩ và là nhà bè bạn học. Chơi rất bền và chơi rất hay với giới văn nghệ sĩ. Khi biết công việc của tôi là làm phim chân dung các văn nghệ sĩ lão thành, đặc biệt các văn nghệ sĩ từng tham gia các cuộc chiến tranh, viết về các cuộc chiến tranh, Đỗ Mão bảo: Hay là chúng ta làm phim chân dung về nhà thơ Xuân Sách? Với trực giác của mình, tôi đồng ý ngay và hăng hái gọi điện ra báo cáo Tổng biên tập, một nhà báo dày dặn kinh nghiệm. Tôi trò truyện với anh, trình bày cách làm phim qua điện thoại. Như mọi bận, anh ủng hộ tôi và nhắc nhở một số điều. Anh cũng hào hứng như tôi, như Đỗ Mão, vì nhà thơ Xuân Sách là biên tập viên thơ có hạng ở tạp chí Văn nghệ quân đội, tác giả của những bài thơ nổi tiếng đã được phổ nhạc như Việt Nam trên đường chúng ta đi, Cùng anh tiến quân trên đường dài… Ông còn là tác giả của rất nhiều tác phẩm văn xuôi, thơ và là người rất cá tính trong biên tập, từng thẳng thừng không cho đăng những bài thơ yếu kém của các cây đa, cây đề trong làng văn nghệ ở những thời gian ông làm biên tập Văn nghệ Quân đội.

Chúng tôi đến nhà nhà thơ Xuân Sách, vừa là xin phép, vừa bàn bạc cách làm luôn. Khi ấy, máy móc quay phim tôi đã chuẩn bị, chỉ đợi nhà thơ ừ là tiến hành. Ngày ấy, chúng tôi làm phim chân dung cũng không cầu kỳ lắm, thường khoảng 20 đến 25 phút, khi phát sóng cũng có dư luận. Tôi đã thực hiện  phim chân dung về rất nhiều nhà văn nhà thơ.

Trong căn nhà nhỏ nơi ông sống, những cành phong lan được trồng từ lâu và chăm sóc cẩn thận đang đua nhau thả ra những chùm hoa rất đẹp. Tôi nắm bàn tay gầy nhỏ nhưng rất ấm của nhà thơ. Bên ấm trà, có cả rượu, tôi, người lần đầu tiên gặp mặt sao mà cảm thấy thoải mái quá. Tôi thấy ông có một trí nhớ và sự thông minh tuyệt vời. Tuy thỉnh thoảng mới nói ra những điều đang nghĩ, nhưng bằng một trực cảm riêng, tôi biết ông đang suy nghĩ nhiều đến những vấn đề văn nghệ hay nói cách khác, văn chương ăm ắp trong con người ông luôn sôi réo bên dưới mặt biển chiều mênh mông im lặng. Tôi như thấy biết bao nhiêu sóng ngầm ở dưới cái đại dương im lìm ấy.

Và thật bất ngờ, ông từ chối tôi thực hiện bộ phim chân dung về ông.

Ông là người thứ hai từ chối làm phim chân dung khi tôi đề nghị.

Người trước đó là nhà văn Nguyên Ngọc.

Khi thực hiện phim tài liệu chân dung về nhà văn Nguyễn Thi, nhà văn Nguyên Ngọc đã nhiệt tình giúp đỡ tôi rất nhiều về tư liệu, đặc biệt những tư liệu khi ông và Nguyễn Thi cùng nhau hành quân bộ vào chiến trường Khu 5 rồi sau đó Nguyễn Thi vào Đông Nam Bộ còn Nguyên Ngọc vào chiến đấu cùng bà con ở Tây Nguyên. Cuộc ấy tôi có phỏng vấn nhà văn Nguyên Ngọc về cá tính cũng như các sáng tác của Nguyễn Thi. Nguyên Ngọc nói rất hay, tôi đặc biệt nhớ câu khi hai người chia tay nhau ở ngã ba đường rừng Khu 5 đêm Nguyễn Thi vào Nam, Nguyễn Thi ôm siết Nguyên Ngọc bảo: Ngọc ơi! Nhất định anh em mình chỉ về Bắc bằng con đường số một đã giải phóng!

Tôi thấy hình như Nguyên Ngọc khóc.

Tôi đã làm phim ấy bằng hết khả năng của mình.

Thế mà sau đó, nói thế nào ông cũng không đồng ý làm phim về mình.

Và hôm nay người thứ hai là Xuân Sách.

Tôi nghĩ rằng, Xuân Sách có lý do riêng xác đáng của mình. Đối với những người làm văn chương, lý do ấy đôi khi chẳng cần phải nói ra. Những ngày ấy, từ trường của tập thơ chép tay Chân dung nhà văn vẫn đang âm ỉ cháy lan trong giới văn nghệ toàn quốc. Bản thân ông, dường như bao chiêm nghiệm, tuổi tác, cả những thị phi, cá tính, vui buồn…đã cho ông khả năng luôn luôn biết tự quyết định làm điều gì và không nên làm điều gì. Tôi lờ mờ hiểu rằng, đằng sau tảng trán gồ vát đang bóng loáng lên kia là bao nhiêu suy tư chưa nói được, thậm chí có những suy nghĩ ông quyết định giữ lại chẳng bao giờ nói thì ý nghĩa gì cái sự xuất hiện bằng phim ảnh. Tôi lặng lẽ nhấm nháp từng ly rượu và trả lời nhà thơ với cái vốn hiểu biết của mình về các văn nghệ sỹ lớn tuổi, các đàn anh và bè bạn của ông ở Hà Nội mà tôi may mắn được biết và cũng tuyệt nhiên không nhắc gì đến phim ảnh nữa.

Buổi gặp đầu tiên ấy, đã cho tôi nhiều ấn tượng về ông khác hẳn những đồn đại, kể cả những bài viết về ông một cách thái quá theo chiều này hoặc chiều kia mà người đời gọi là giấm ớt. Nhìn một văn nghệ sỹ mà xuất phát và căn cứ vào những lệ thuộc ngoài văn chương thì đời sống cá nhân cũng như tác phẩm của nghệ sỹ ấy dễ bị hiểu lệch lạc mà nhiều khi càng cải chính càng xa rời sự thật. Tôi hiểu, chắc là đã từ lâu, ông cần một sự tĩnh tại tuyệt đối để biết đâu chiêm nghiệm ra một điều gì hoặc có khi ông đã ngộ ra sự im lặng mới là cái đích hướng tới của mình. Tập thơ Chân dung nhà văn khi có đời sống riêng biệt của nó đã cho ông một suy nghĩ như thế? Hay rốt cuộc, những tác phẩm văn chương gan ruột mà ông theo đuổi, thực ra cũng chẳng giải quyết được gì trong cuộc sống đang ngày càng tù túng và cạn cợt?

Công cuộc mưu sinh như cơn lốc cuốn đi.

Vài năm sau, tôi lại tình cờ gặp nhà thơ trong một hoàn cảnh khác.

Hôm ấy tôi vừa ở Tây Nguyên về Sài Gòn sau một tháng triền miên đi hơn 20 đồn biên phòng của các tỉnh Đăk Nông, Đăk Lăk, Gia Lai thì nhận được thông tin từ cơ quan Văn nghệ Quân đội (lúc này tôi đã chuyển công tác về đó) là cố gắng đi tàu cánh ngầm xuống Vũng Tàu dự đám cưới con nhà Xuân Sách. Quẳng ba lô xuống, tôi hồ hởi bắt xe ôm ra bến tàu cánh ngầm ngay. Đến nơi, đám cưới đang bắt đầu. Các anh chị văn nghệ sỹ, trong đó có anh Đỗ Mão đón tiếp rất niềm nở. Và tôi đã vô cùng kinh ngạc khi chứng kiến cảnh vợ chồng nhà thơ cùng thông gia và cô dâu chú rể sang trọng lướt một chiếc băng chuyền từ dưới lên trên khán phòng trong tiếng nhạc và hoa và sâm panh và tiếng vỗ tay như sấm của những người dự tiệc. Ngạc nhiên hơn nữa, khi đến chỗ chúng tôi chúc rượu, ông đã nhận ra tôi ngay và hóm hỉnh bảo: Không giận mình vụ làm phim chứ hả? Biết cậu về Tạp chí rồi, lại làm đúng chân của tớ, khỏe văn xuôi nhưng làm biên tập viên thơ, thú vị nhỉ. Cả mâm cười vang chúc tụng. Tôi thầm phục trí nhớ tuyệt vời của nhà thơ.

Hôm ấy, qua mọi người, qua xâu chuỗi những suy nghĩ không liền mạch của tôi về ông mới thấy ông vẫn là người luôn nhập cuộc. Nhập cuộc một cách đầy chủ động. Có điều, cái cách nhập cuộc, nhập vào đời sống của Xuân Sách rất khác người ra. Ông lặng lẽ và nghiền ngẫm, đưa ra những ứng xử với văn chương, với thời cuộc theo một cách riêng. Đã bao nhiêu năm ông ưa náo hoạt thì mấy chục năm cuối ông trở về im lặng mà mặc kệ người đời. Trong khoảng thời gian không gặp ông, tôi nhiều lần gặp nhà thơ Vũ Cao, một người hiểu Xuân Sách hơn ai hết, và tôi hỏi về ông, và Vũ Cao chỉ tủm tỉm cười. Mãi sau này, trong những đêm đông mưa rét, bố mẹ vợ con tôi ốm triền miên ở các bệnh viện, bản thân bị vướng vào những chuyện thị phi, khi ấy tôi mới thấy sự hữu hạn, nhỏ bé biết nhường nào của văn chương và đột nhiên lóe sáng về sự im lặng, cái mỉm cười ý nhị của những người đi trước.

Cuộc sống quả là có những lý lẽ riêng của mình.

Văn chương so với cuộc sống nhỏ bé xiết bao.

Nhưng càng thế tôi càng yêu những người nghệ sĩ - như Xuân Sách. 

Phùng Văn Khai