|
|
Mươi năm gần đây, trên báo chí thường có ý kiến lo lắng, bức xúc về thực chất của một tỷ lệ đáng kể (có người cho là trên 30%) trong đội ngũ GS và PGS nước ta. Nhưng nên sửa đổi cách bầu cử, lựa chọn các chức danh đó như thế nào thì chỉ mới có vài nhà khoa học đề xuất, trong đó một nhà toán học Việt kiều giáo sư tại Đại học Paris, ông Bùi Trọng Liễu có những kiến nghị rõ ràng và cụ thể nhất (1).
Tôi có tìm hiểu thêm một số tài liệu nước ngoài về vấn đề nói trên và thấy có những ý kiến của GS Bùi Trọng Liễu là rất xác đáng, cần được tiếp thu. Nhưng hình như dư luận ở nước ta, nhất là trong các cơ quan có trách nhiệm, chưa chú ý đúng mức đến thực chất các ý kiến đó nên tôi xin nhắc lại dưới đây vắn tắt nội dung chính các kiến nghị của GS Bùi Trọng Liễu (theo tôi hiểu được) và nhấn mạnh thêm vài điểm để mong các kiến nghị của GS Bùi Trọng Liễu được tham khảo đầy đủ trong việc cải cách cần thiết về bầu cử các chức danh GS và PGS, coi như đó là một trong các biện pháp lớn để nâng cao chất lượng đại học của chúng ta.
1. Trước hết và cơ bản nhất, cần quan niệm rõ ràng các chức danh GS và PGS là một chức vụ giảng dạy ở đại học chứ không phải là một danh hiệu để tôn vinh, công nhận trình độ và thành tích của nhà khoa học nói chung hay nhà giáo ở đại học nói riêng.
a. Vậy chức vụ khác danh hiệu ra sao?
Người được bổ nhiệm vào một chức vụ thì bao giờ cũng làm một công việc mới mà trước khi được bổ nhiệm họ chưa làm (trừ khi được tái bổ nhiệm), thí dụ bổ nhiệm làm Bộ trưởng, làm Vụ trưởng, làm Chủ tịch...
Người được công nhận một danh hiệu để tôn vinh thì không nhất thiết sẽ thay đổi công việc đang làm: thí dụ các danh hiệu Tiến sĩ, Nhà giáo Nhân dân, Nhà giáo Ưu tú, Anh hùng Lao động...
Vì thế, chức vụ bao giờ cũng gắn với một tổ chức, một nhiệm sở xác định như Bộ trưởng là Bộ trưởng Bộ Giáo dục hay Bộ Thủy sản...; Chủ tịch thì là Chủ tịch tỉnh X hay quận Y... Không có chức vụ Bộ trưởng hay Chủ tịch chung chung. Cũng vì thế, ở mỗi chức vụ cụ thể, chỉ có thể bổ nhiệm một người; khi vì lý do nào đó phải thay thì mới bổ nhiệm người khác (không kể chức vụ phó). Một danh hiệu thì có thể phong, tặng, công nhận cho nhiều người có đủ tiêu chuẩn như tiến sĩ, nhà giáo nhân dân...
Cũng vì vậy, chức vụ không phải là suốt đời, người nào khi nào làm chức vụ Bộ trưởng thì mới gọi là Bộ trưởng, thôi không làm nữa thì thôi không gọi như vậy (trừ khi cần thì gọi là nguyên Bộ trưởng nếu còn sống, cố Bộ trưởng nếu đã chết)... Trái lại, danh hiệu khi được phong, được công nhận thì là suốt đời, trừ những trường hợp quá đáng mới bị tước bỏ (các danh hiệu còn có thể được truy tặng cho những người đã chết, không có chuyện truy tặng chức vụ!).
b. Căn cứ vào những khác nhau đó, rõ ràng là lâu nay ta luôn luôn coi GS và PGS là các danh hiệu danh dự, chứ không phải là một chức vụ (dù ta gọi đó là phong học hàm hay là công nhận chức danh, thực chất vẫn là danh hiệu danh dự). Như vậy ta đã hoàn toàn làm khác tập quán các trường đại học trên thế giới, vì ta đã hiểu sai và làm sai, chứ không phải đó là một sáng kiến độc đáo của Việt Nam ta.
c. Vậy nội dung của chức vụ GS và PGS là gì?
Mỗi trường đại học có một số ngành học. Sinh viên mỗi ngày phải học một số môn học (khoảng một chục môn). Trong các môn đó, có các môn chủ đạo và các môn phụ trợ; môn chủ đạo ở ngành này lại có thể là môn phụ trợ ở ngành khác; thí dụ môn thực vật học là một môn chủ đạo ở ngành trồng trọt nhưng lại là môn phụ trợ ở ngành chăn nuôi...
Ở các trường đại học, các môn chủ đạo - để có chất lượng giảng dạy cao - đòi hỏi phải kết hợp với nghiên cứu khoa học và thường là có tổ chức bậc nghiên cứu sinh. Vì thế mỗi môn chủ đạo phải có một người đủ trình độ đảm đương chức vụ giảng dạy (kết hợp việc nghiên cứu): đó chính là chức vụ GS và PGS (coi như hai bậc về trình độ trong một chức vụ, chứ không phải PGS là làm phó cho GS).
d. Ở bài viết này, để khỏi quá dài, tôi không nói về lý do tại sao chúng ta đã hiểu sai, làm sai về chức vụ GS và PGS. Tôi chỉ muốn nói về hai cái hại lớn của việc hiểu sai và làm sai đó.
Một là: cách bầu cử và công nhận GS và PGS như lâu nay ta vẫn làm là không có tác dụng nâng cao chất lượng giảng dạy và nghiên cứu ở các trường đại học, vì người được phong, được công nhận các danh hiệu GS hay PGS trước đó làm gì và làm như thế nào, thì sau vẫn tiếp tục làm các công việc đó như cũ (có khi còn thôi không làm gì nữa liên quan đến giảng dạy đại học) do việc bầu cử không đặt ra cho họ một nhiệm vụ gì mới nào đối với giảng dạy ở đại học.
Hai là: Coi GS và PGS là các danh hiệu danh dự làm tăng lên không cần thiết các danh hiệu danh dự đã có. Không nước nào trên thế giới đã lạm phát danh hiệu GS và PGS coi như một danh hiệu danh dự như ở ta, tạo ra một sự chen đua tìm kiếm các danh hiệu ấy (2), trong khi các chức vụ GS và PGS đúng với nghĩa đó lại rất thiếu.
2. Từ việc quan niệm khác nhau về cơ bản giữa chức danh GS và PGS là các chức vụ giảng dạy ở đại học (đây là quan niệm đúng) với coi cái chức danh đó là danh hiệu danh dự (đang là quan niệm sai mà ta đã và đang thực hiện), sẽ kéo theo một sự thay đổi lớn trong cách bầu cử và công nhận GS và PGS.
a. Đã là chức vụ phải gắn với một nhiệm sở xác định, cho nên không thể có GS, PGS chung chung mà phải là GS, PGS về một bộ môn khoa học chủ đạo ở một trường đại học cụ thể, xác định (về các viện nghiên cứu, tôi sẽ nói ở dưới). Và theo tập quán quốc tế, các chức vụ giảng dạy đại học (cũng như học vị) khoa học cao đều phải do một tập thể các nhà khoa học có trình độ tương đương hay cao hơn làm việc ở bộ môn đó tại trường đại học đó bầu ra (nếu bộ môn đó tại trường đó không có đủ người có trình độ cần thiết thì sẽ mời thêm các người có trình độ như vậy ở ngoài trường tham gia vào hội đồng bầu chọn). Như vậy, không có GS hay PGS mà lại không do một trường đại học nào đó bầu ra. Đây là khâu không thể thiếu trong việc bầu cử GS và PGS.
b. Còn có các khâu khác nữa không?
Ở Hoa Kỳ, nơi Nhà nước tham gia rất ít vào việc quản lý các trường đại học, hầu như mọi việc trong trường đều do trường đó tự giải quyết (vì vậy các trường đại học ở Hoa Kỳ rất khác nhau về trình độ, không thành một hệ thống có những quy chế giống nhau), khâu bầu cử GS và PGS là khâu duy nhất trong việc bổ nhiệm các chức vụ đó tại trường đó. Còn ở hầu hết các nước khác trên thế giới, Nhà nước đều có trách nhiệm quản lý các trường đại học, với một sự phân cấp nào đó cho các trường, phân cấp khác nhau tùy từng nước, nhưng vẫn dưới sự quản lý của nhà nước. Như ở Pháp, Nhà nước hiện giữ thêm 3 khâu dưới đây trong việc bầu cử và bổ nhiệm GS và PGS (3):
- Nhà nước (thông qua Bộ Giáo dục có các hội đồng khoa học làm tư vấn) xác định mỗi năm, trường đại học nào được bầu GS và PGS về những môn nào.
- Nhà nước (cũng thông qua Bộ Giáo dục) căn cứ vào đơn xin ứng cử, mỗi năm xác định danh sách những người đủ tiêu chuẩn được ứng cử vào chức vụ GS, PGS về những môn nhất định. Những người này sẽ có quyền được ứng cử vào bất cứ trường đại học nào có yêu cầu chọn GS hay PGS về những môn đó (nếu được bầu ở nhiều trường, người đó phải chọn nhận chức vụ chỉ ở một trường).
- Kết quả bầu cử của các trường đại học phải được Nhà nước (thông qua Bộ Giáo dục) chấp nhận và do Nhà nước ra văn bản chính thức bổ nhiệm (ở Pháp là do Tổng thống bổ nhiệm).
Cách làm như trên của Pháp vừa bảo đảm quyền của các trường đại học được bầu ra GS và PGS của trường mình, vừa bảo đảm chất lượng và trình độ tương đương của các chức vụ đó giữa các trường đại học trong cả nước.
Về tiêu chuẩn ứng cử và lựa chọn, nên chú ý là không đặt vấn đề phải có thâm niên giảng dạy ở đại học, cũng như không đòi hỏi phải là người thuộc biên chế các trường đại học (nhưng nếu được bầu thì sẽ thuộc biên chế của trường).
Nên tham khảo kinh nghiệm của Pháp vì rất phù hợp với thực tế của ta. Pháp đã ban hành rất đầy đủ các văn bản nhà nước về vấn đề này; đó đều là những tài liệu công khai nên ta có thể dễ dàng tìm hiểu (qua Sứ quán Pháp ở Hà Nội, hoặc Sứ quán Việt Nam ở Paris, có thể có cả trên Internet, không cần phải cử đoàn sang Pháp khảo sát).
3. Cuối cùng có một thực tế của ta cần làm rõ:
Lâu nay ta vẫn phong chức danh GS, PGS cho những nhà khoa học công tác trong các viện nghiên cứu. Nếu viện đó đồng thời là một cơ sở đào tạo nghiên cứu sinh thì ở cơ sở đó cũng đặt ra chức vụ GS và PGS và việc ứng cử, bầu cử cũng theo quy chế chung với các trường đại học. Nếu viện đó không có đào tạo nghiên cứu sinh thì không thuộc diện được bầu cử chức vụ GS, PGS: trường hợp này cũng giống như trường hợp các cơ quan và tổ chức có nhiều tính chất khoa học như Bộ Giáo dục, Bộ Khoa học, Tổng Cty Điện lực, Tổng Cty Bưu chính viễn thông…Không nên tiếp tục “phong học hàm” hay “công nhận chức danh” GS và PGS cho những nhà khoa học ở các nơi đó, dù đó là những nhà khoa học rất giỏi, rất uy tín (trừ khi các nhà khoa học đó muốn đổi công tác để ứng cử vào chức vụ GS, PGS ở một trường đại học nào đó).
Lý do đơn giản là, như ở điểm 1 và 2 đã nói, GS và PGS là những chức vụ giảng dạy ở đại học chứ không phải là những danh hiệu danh dự về khoa học. Nếu ở các nơi đó có những chức vụ khoa học mà các chức vụ hiện có chưa đủ để xác định thì nên đề nghị đặt thêm, thí dụ ở các Tổng Cty kỹ thuật có thể có thêm các chức vụ Tổng công trình sư, Kỹ sư trưởng… Ở Pháp, tại các viện nghiên cứu lớn, tầm cỡ quốc gia, có đặt ra chức vụ “directeur de recherche” (4), về vị trí tương đương với chức vụ giáo sư trong ngạch lương”.
Chú ý là chế độ chức vụ GS, PGS như đã nói ở trên không ảnh hưởng gì đến chế độ giảng viên thỉnh giảng ở các trường đại học vì giảng viên được mời để giảng dạy một số giờ nào đó trong một thời gian nào đó thôi.
4. Vì chúng ta đang có hàng ngàn người có học hàm (tức là học vị danh dự) GS và PGS lâu nay không được hiểu theo nghĩa nói ở trên, nên để tránh việc xáo trộn không cần thiết, đề nghị:
- Những người đã có học hàm GS, PGS vẫn giữ nguyên các học hàm đó như cũ.
- Từ nay trở đi thôi không phong thêm GS và PGS theo kiểu cũ nữa.
(1) GS Bùi Trọng Liễu đã phát biểu nhiều lần và từ lâu về vấn đề này. Mới đây, NXB Thanh niên Hà Nội đã tập hợp và xuất bản các bài báo tâm huyết của ông về giáo dục đại học Việt Nam dưới nhan đề “Chung quanh việc học” (2004)
(2) Chúng ta thường nghe và thấy có nhà khoa học hạng xoàng cố gắng “xin” một trường đại học nào đó một số giờ dạy để có đủ tiêu chuẩn xin phong PGS, GS!
(3) Ở Pháp, từ lâu cho đến hiện nay, vẫn có tập quán dùng thuật ngữ giáo sư (professeur) theo nghĩa rộng, bao gồm cả giáo sư trung học, nhưng không có sự hiểu lầm, vì bao giờ cũng đi kèm với tên trường (trừ trong giao tiếp, người ta vẫn nói vắn tắt: “Thưa Giáo sư” để xưng hô với các giáo sư đại học).
(4) Ở ta, thấy có người dịch là “giám đốc nghiên cứu”. Có người dịch là “chủ nhiệm nghiên cứu”, có lẽ đúng nghĩa hơn?
