Là Phần họa phúc, sướng khổ (thường là họa nhiều hơn phúc) dành riêng cho cuộc đời của mỗi người đã được tạo hóa định sẵn từ trước, theo quan niệm duy tâm. Số phận hẩm hiu. Oán trách số phận. Vượt lên trên số phận (Từ điển tiếng Việt. Trung tâm Từ điển học. Năm 2007. Trang 1338). Từ điển Hán Việt Đào Duy Anh còn nói: Là Sự sống của người do trời định, không phải sức người miễn cưỡng được.
Tác giả Đào Duy Anh giải thích cụ thể hơn về mấy từ đồng nghĩa: Mệnh là cuộc đời do Trời phú. Phận là kết quả của Mệnh do Trời định đoạt. Vận và sự vận động của Mệnh. Kiếp là thời gian của Vận. Vậy là theo duy tâm: Số phận “Trời sắp đặt sẵn rồi”.
Phật giáo quan niệm
Chẳng do ông Trời nào tạo ra, mà là chính mình gây nên số phận của mình – gọi là tạo Nghiệp hoặc Kiếp. “Kiếp sau xin chớ làm người/Làm cây thông đứng giữa trời mà reo!” (Nguyễn Công Trứ). Tiếng Phạn cổ – Sancrit: Karma nghĩa là “sinh hoạt”, tạo ra Nghiệp – Kiếp mà thành số phận.
Theo thuyết Nhân – Quả, Nghiệp là “Nhân”, số phận là “Quả”: “nhân” nào “quả” nấy. Số sướng, khổ phụ thuộc vào Nghiệp: Có thể từ Kiếp… trước, hoặc ngay tại Kiếp này.
“Đời cha ăn mặn, đời con khát nước”. “Ai ơi chớ vội cười nhau/Cười người hôm trước hôm sau người cười”. Nghiệp có nghiệp lành, nghiệp ác. “Ở hiền thì lại gặp lành/ Ở ác gặp dữ tan tành như tro”.
Các cụ ta dạy: Tạo nghiệp lành, giành quả phúc. Tạo nghiệp ác, vác tai họa. Gieo gió ắt gặp bão…
Triết lý phương Đông
Là Thiên – Địa – Nhân hợp nhất. Ba điều kiện cần và đủ cho mọi thành công Thiên thời – Địa lợi – Nhân hòa. Ta hiểu: “Thiên” là thời gian, thời thế. “Địa” – không gian, hoàn cảnh địa lý. “Nhân” – con người xã hội, chủ quan và khách quan.
Số phận của mỗi người chịu sự chi phối rất lớn của Thiên – Địa – Nhân. Ôn lại lịch sử: Đặng Dung phất cờ nghĩa chống giặc Minh xâm lăng ở thế kỷ 15 thất bại bởi không gặp thời – “Thiên”.
Ông làm thơ chữ Hán có hai câu: Thời lai đồ điếu thành công dị/Vận khứ anh hùng ẩm hận đa. (Nghĩa: đồ – đồ tể. Điếu – người đánh cá. Đồ điếu ý nói kẻ vô học. “Gặp thời kẻ dốt thành công dễ/Hết vận người hùng nuốt hận thôi”).
Còn “Nhân” thì thuyết Nhân – Quả của đạo Phật đã nói rõ (“Nhân” của thuyết này là “nguyên nhân” – nét chữ Hán và nghĩa khác hẳn “Nhân” – là người trong thuyết “Thiên – Địa – Nhân”). Mỗi người tự tạo nên “Nghiệp” của mình, ví như thanh niên ta đang được Đảng ta, toàn dân và xã hội tạo mọi thuận lợi để mỗi người tu thân, lập nghiệp.
Từ điển tiếng Việt trang 1054 định nghĩa theo Phật giáo: “Nghiệp” nói chung là những điều một người làm ở kiếp này, tạo thành cái Nhân mà Kiếp sau người đó phải chịu cái Quả (TTL). “Đã mang lấy nghiệp vào thân/ Cũng đừng trách lẫn trời gần trời xa (Nguyễn Du).
Điều kiện quyết định
Trong “Thiên – Địa – Nhân” thì Nhân là quyết định. Tức, con người – cuộc đời chi phối số phận, chứ không phải tương lai, tiền đồ của mỗi người là do giờ sinh, ngày tháng, năm sinh như mấy quẻ Tử vi phán truyền. Thì đó, nói gì cả tỷ tỷ người trên hành tinh cùng sinh trong một giờ – mà hai người sinh đôi, tính tình, sự nghiệp… có ai giống ai đâu?
Vậy mà không ít người chỉ mong đẻ con năm Hợi – tuổi… Trư Bát Giới chỉ sẵn… nằm ăn. Nhiều thai phụ xin đẻ… mổ để được ngày lành tháng tốt. Thiên mà thiếu Địa – Nhân thì chỉ là một cái kiềng một chân sao bắc nồi lên nấu được? Mà Nhân lại là chân trụ cột!
Cứ xem Thúy Kiều đó, nếu nàng không sinh vào “Năm Gia Tĩnh triều Minh” mà là người đẹp thời nay đi thi… Hoa hậu Hoàn vũ thì đâu phải “bán mình chuộc cha”?
Xưa nay, biết bao tên tuổi sáng chói về con người vượt lên trên số phận? Edison quá nghèo khổ, nhờ tự học mà thành danh. Beethoven nhạc sĩ Đức thiên tài mà… điếc đặc. Các nhà toán học bậc thầy của thế giới mà bị mù như Euler – Thụy Sĩ, Pôngtriaghin – Nga…
Vậy là “Trời” không định được, mà do Người có thể chống lại, làm thay đổi số phận. Chả thế, hơn 200 năm trước Nguyễn Du dám phát đi thông điệp:
Xưa nay nhân định thắng thiên đã nhiều.
