Chu Cẩm Phong và “cuộc chiến đấu để làm người”

Nhưng chỉ qua những trang nhật ký Chu Cẩm Phong ghi vội giữa khói lửa chiến trường, chúng ta chẳng những đã được thừa hưởng một khối tư liệu hết sức phong phú đồng thời cũng thấy rõ ở anh một cặp mắt quan sát rất sắc sảo, một trực giác nắm bắt tâm lý bén nhạy, tinh tế, với một lối ghi chân mộc và rất sinh động hứa hẹn những tác phẩm xứng tầm.

Có điều thật lạ, vượt ra ngoài ý định của người ghi, như một nét riêng của văn học Việt Nam kháng chiến, nhật ký chiến tranh của Chu Cẩm Phong tự thân nó cứ chứa đựng một giá trị văn học độc đáo cần được tiếp tục khám phá.

Tuy vậy, không cần chờ thêm sự sàng lọc của thời gian, không cần dựa vào số lượng sách được in được mua nhiều hay ít, một sự thật hiển nhiên đã hiện ra với chúng ta: Cái lớn lao hơn hết ở Chu Cẩm Phong là chính con người anh.

Anh Lê Yến, tức Sáu Yến, vào thời điểm nhà văn Chu Cẩm Phong về công tác tại xã Xuyên Phú (Duy Tân), là chính trị viên xã đội, là người cùng rúc hầm bí mật với Chu Cẩm Phong và may mắn sống sót, đã kể về những giây phút cuối của Chu Cẩm Phong (được nhà văn Hồ Duy Lệ ghi lại) như sau:

“Anh Phong khoát tay bảo: Bình tĩnh! Khi mô hắn phát hiện khui hầm thì mình chiến đấu. Súng ống cẩn thận, mất bình tĩnh làm sẩy cò thì nguy”.

“Anh Phong dặn: Chiến đấu đến cùng. Ai thoát được thì tốt, không được đầu hàng”.

“…Địch thì đã vây quanh la ré hù dọa (…). Chúng vừa bắn tiểu liên vừa ném lựu đạn tới tấp vào bụi tre. Địch ném liên tục, có khi năm bảy quả một lần, nhiều quả lọt xuống nổ tung tóe (…). Cả Ca và Ta đều bị thương rất nặng. Ca rên to. Anh Phong động viên Ca đừng rên, ráng chịu đau. Bảo anh em băng cho Ca và Ta, còn anh thì tự băng lấy (…). Anh lục gùi lấy tài liệu xé, đào đất lấp lại”.

Đó là động tác cuối cùng của Chu Cẩm Phong. Thực ra anh đã bị thương nặng lắm ở thắt lưng mà anh em cứ tưởng anh chỉ bị nhẹ ở chân. Mấy giây sau động tác cuối cùng ấy, anh tắt thở.

Và đây, những dòng Chu Cẩm Phong ghi ngày 8 tháng 1 năm 1970, kỷ niệm 7 năm anh vào Đảng:

“Sắp đến mình sẽ đi công tác, mình nhận đi lại Quảng Đà, một nơi ác liệt nhất. Mình có thể hy sinh trong mùa xuân lịch sử này lắm.

Mình nghĩ đến điều này một cách nghiêm túc. Nếu mình ngã xuống như Phương Thảo, Văn Cận, Xuân Quý, thì ba mình, nhất là mẹ mình sẽ đau khổ đến chừng nào. Mình biết điều đó. Mình là con trai được cả nhà yêu thương… Nhưng dầu thế nào mình cũng không xê dịch cái phương châm sống của mình: Dũng cảm say sưa quên mình như những chiến sĩ Cộng sản chân chính đi trước. Dẫu ngã xuống một giờ, nửa giờ trước khi ta giành thắng lợi hoàn toàn cũng hạnh phúc lắm thay!”.

Đấy là tâm nguyện thầm kín của anh, anh ghi trong nhật ký cho riêng mình, và cái thầm kín ấy đã hiện thành hành động sống hàng ngày.

Chu Cẩm Phong lấy đâu ra cái nghị lực phi thường đến vậy trong khi anh chỉ là một chàng thư sinh gầy yếu sốt rét triền miên để có thể sống gương mẫu không phải chỉ vài ngày vài tháng vài năm mà suốt cả cuộc đời?

Tôi nghĩ nghị lực phi thường ấy bắt nguồn từ chính cái lẽ sống của anh, cũng là của cả thế hệ chúng tôi, được khơi nguồn từ những chiến sĩ Cộng sản chân chính đi trước đã nêu gương: Sống là dâng hiến, là quên mình cho sự nghiệp giải phóng dân tộc và giải phóng con người.

Độc lập cho dân tộc và tự do cho mỗi con người.

Như thế cũng chưa đủ. Nghị lực sống, chiến đấu của Chu Cẩm Phong sẽ mau chóng vơi cạn nếu anh không có mối gắn bó máu thịt với nhân dân đang hàng ngày lao động, chiến đấu và hy sinh. Anh yêu thương nhân dân vô hạn và ở đâu đi đâu anh cũng được nhân dân yêu thương đùm bọc, từ ông già trên núi cao A-xò đến các em thiếu niên và bà con ven biển Hòa Hải, đông Sơn Tịnh…

Trong tùy bút “Mùa xuân ra trận” đầu năm 1968 nhà văn Nguyên Ngọc viết: “Cuộc chiến đấu của chúng ta là cuộc chiến đấu để Làm Người”.

Với Chu Cẩm Phong, chỉ có thể thắng trong cuộc chiến đấu để làm người này khi có một đội ngũ những con người biết sống cao hơn sự làm người bình thường, đó là những người chiến sĩ “dũng cảm, say sưa, quên mình” và “dầu thế nào cũng không xê dịch cái phương châm sống” ấy. (ở đây cần mở ngay một ngoặc đơn nói rõ để khỏi hiểu lầm: Sự quên mình không bao giờ là sự tự xóa bỏ cá nhân, đánh mất bản ngã, trái lại đó là sự tự khẳng định bản ngã mãnh liệt nhất.

Chính những con người biết quên mình vì đại nghĩa mới đủ nghị lực và quyền năng giữ vững bản ngã, giữ vững vị thế tư duy độc lập của người trí thức. Xin hãy đọc những đoạn nhật ký Chu Cẩm Phong ghi về việc anh đã có ý kiến lại với sự lãnh đạo văn nghệ của một đồng chí cấp trên tỏ ra ấu trĩ giản đơn và thiếu dân chủ như thế nào. Càng quên mình, Chu Cẩm Phong càng rất Chu Cẩm Phong).

Phẩm chất làm người của Chu Cẩm Phong – một chiến sĩ ưu tú, một trí thức anh hùng – không bao giờ chỉ là một giá trị xưa cũ thuộc về quá khứ cuộc chiến đã lùi xa nay chỉ dành để chiêm bái kính nhi viễn chi vào các dịp này dịp nọ.

Cuộc chiến đấu để làm người không dừng lại ở ngày 30 tháng 4 năm 1975,  không, chính từ ngày ấy cuộc chiến đấu (không còn cần đến súng đạn nữa) chuyển sang một chặng mới, một hình thái mới, phức tạp hơn, trầy trật hơn, gay cấn hơn và sẽ lâu dài hơn.

Phức tạp hơn, trầy trật hơn, gay cấn hơn vì quy luật của thời bình khác hẳn quy luật thời chiến. Thời ấy, một không khí đạo đức được truyền tỏa từ sự hy sinh vô bờ bến của nhân dân và các đảng viên gương mẫu đã khiến cho ngay cả những con người yếu kém về phẩm chất cũng hít thở được chút gì đó của làn gió nhân phẩm để tự nâng mình lên ngang tầm chung. Sang thời bình thì khác, rất khác. Không phải tất cả những ai đã từng dũng cảm, say sưa, quên mình như Chu Cẩm Phong năm xưa cũng còn đủ vững vàng trước bao nhiêu cám dỗ hôm nay…

Phẩm chất làm người mà Chu Cẩm Phong năm xưa nêu gương thật cao đẹp giờ đây đang phải đương đầu với những thách thức mới khi nền đạo đức xã hội xuống cấp ghê gớm chưa từng thấy.

Giữa bầu khí náo nức làm giầu bằng mọi cách mọi kiểu hôm nay lại luôn nghe  vang lên tiếng kêu “làm người khó quá!”, ngay sự tử tế tối thiểu của con người đối với nhau cũng ngày càng trở nên hiếm hoi nói gì đến sự làm người thật ngay ngắn?

Sự xé rào đạo đức xổ ra như một thứ dịch, kẻ bất lương cao giọng lương tâm, sự dối trá gian lận đểu cáng nhơn nhơn thách thức, sự xấu hổ bị tê liệt, sức chiến đấu ở bao con người đáng lẽ phải chiến đấu cũng tê liệt, bệnh vô cảm hờ hững dửng dưng lây lan dễ sợ, tâm hồn con người bị sa mạc hóa từng ngày…

Giới trí thức, trước hết là giới nhà văn, những người được coi là đại diện cho lương tri của dân tộc, hàng ngày vẫn luôn lớn tiếng về tình trạng băng hoại đạo đức xã hội nhưng  có lúc nào tự nhìn vào tình trạng đạo đức của chính bản thân mình?

“Nhìn thấy và nghe thấy mọi người nói dối, và để cho thiên hạ bảo anh là ngu xuẩn chỉ vì anh đã nghe lời dối trá ấy, nhẫn nhục chịu đựng những sự lăng mạ khinh miệt, không dám nói thẳng rằng anh đứng về phía những người trung thực yêu tự do; và chính anh cũng nói dối; cũng nhăn nhở cười, chỉ cốt kiếm được miếng ăn, chỉ cốt được ấm vào thân với một chức tước hèn mọn nào đó chỉ đáng giá mấy đồng xu – không, không thể sống như thế mãi được!”

Những lời đó là của An-tôn Sê-khốp vĩ đại nhận xét và lay tỉnh giới trí thức Nga bạc nhược hèn kém dưới chế độ Sa hoàng cách đây hơn 120 năm mà nóng bỏng thời sự với các nhà văn Việt Nam chúng ta hôm nay. Nếu chúng ta không biết tự vấn về nhân cách của người cầm bút thì chúng ta đừng trách nhân dân nhìn chúng ta bằng con mắt khinh bỉ.

(Thiết nghĩ việc hội thảo về Chu Cẩm Phong không nên chỉ dừng trong phạm vi tỉnh Quảng Nam mà Hội Nhà văn Việt Nam cần gấp rút tổ chức một cuộc hội thảo lớn về Chu Cẩm Phong, về Nguyễn Thi… để từ đó soi rọi nghiêm khắc vào nhân cách của bản thân mỗi nhà văn và cùng nhau hoạch định một chiến lược thiết thực cho cuộc chiến đấu để làm người, một chiến lược chấn hưng đạo đức xã hội ngõ hầu đưa xã hội sớm thoát dần ra cái đại nạn băng hoại đạo đức hiện thời).

Trong tình cảnh đạo đức xã hội băng hoại tang thương như vậy mà nói về người chiến sĩ Chu Cẩm Phong, về lòng dũng cảm của anh, niềm say sưa lý tưởng của anh, sự quên mình của anh, liệu có bị coi là lạc lõng giữa sự mệt mỏi ngao ngán của lớp già, sự thờ ơ kính nhi viễn chi và có thể cả sự diễu cợt của lớp trẻ?

Không, tôi không nghĩ thế.

Chính lúc này hơn lúc nào hết tôi luôn cảm thấy Chu Cẩm Phong hiển hiện, anh luôn có mặt với hôm nay, bằng nghị lực phi thường anh đang bình tĩnh xốc lại đội ngũ của những con người còn nguyên vẹn lương tri, những con người ngày đêm lo nỗi lo quốc sự, đau nỗi đau quốc nạn, xấu hổ cùng mình vì quốc nhục, có đầy đủ dũng cảm say sưa quên mình dấn thân vì đại nghĩa, dũng cảm mà khôn ngoan, say sưa mà trí tuệ, quên mình mà tỉnh táo cảnh giác, những con người ấy, già và trẻ, nam và nữ, đang tiếp bước Chu Cẩm Phong kiên định đẩy tới cuộc chiến đấu để làm người.

Với cuộc chiến đấu này, nhất định chúng ta sẽ đạt tới một tầm đời xứng đáng hơn, ở đó những con người tự do có được sự thống nhất hài hòa giữa làm giầu và làm người.

Hội An, 11/5/2006

Bùi Minh Quốc
Nhà thơ

(Trích tham luận tại hội thảo “Nhà văn liệt sĩ Chu Cẩm Phong- cuộc đời và sáng tác” do Hội Văn học Nghệ thuật Quảng Nam tổ chức tại Hội An ngày 11 tháng 5 năm 2006).