Tượng Thần Tự do là một biểu tượng nổi tiếng của nước Mỹ. Đó là pho tượng rỗng, bằng đồng, cốt thép lớn nhất thế giới. Tượng cao 46m, nặng 204 tấn, được đặt đứng trên một bệ cao 45,7m, trên một cù lao nhỏ nhìn ra cảng New York.
Tất cả tàu bè và hành khách ra vào cảng đều có thể từ xa nhìn thấy pho tượng đứng sừng sững, với bàn tay phải cầm bó đuốc giơ lên cao mà từ đó tượng có tên đầy đủ là “Tự do soi sáng thế giới” (La Liberté éclairant le monde).
Thế nhưng ít người biết rằng Hà Nội, thủ đô của nước ta, cũng đã từng có một tượng Thần Tự do giống hệt như tượng Thần Tự do ở New York nhưng với kích thước nhỏ hơn.
Vấn đề là ở chỗ tượng Thần Tự do vốn không phải là một tác phẩm của nước Mỹ mà là một quà tặng của nước Pháp. Chính vì thế mà pho tượng có tên đầy đủ bằng tiếng Pháp như đã nêu trên.
Nhà điêu khắc Bartholdi của Pháp vốn đã nổi tiếng ngay từ khi còn trẻ. Năm 22 tuổi, ông đã được tặng Huân chương cao quý nhờ dựng một trong những vị tướng nổi tiếng của quân đội Napoléon.
Nước Pháp đã từng ủng hộ Mỹ trong cuộc đấu tranh giành độc lập. Năm 1865, trong một buổi họp mặt tại nhà của nhà sử học Pháp Eduard de Labule, khi nói tới việc hầu tước Lafayette của Pháp đã chiến đấu dũng cảm để bảo vệ cách mạng Mỹ.
Labule đã đề nghị dựng một bức tượng khổng lồ để kỷ niệm chiến thắng của nước Mỹ trong cuộc đấu tranh giành tự do, độc lập. Nhiệm vụ này được giao cho Bartholdi thực hiện. Bartholdi bắt tay vào công việc này từ năm 1875, một năm trước của lễ kỷ niệm 100 năm ngày độc lập 4/7/1776 của nước Mỹ.
Nhưng Bartholdi không thể hoàn thành ngay công việc của mình. Ông phải sang Mỹ vài lần để chọn chỗ đặt bức tượng. Chỗ đặt được chọn là cảng New York. Bức tượng có cánh tay phải cầm cây đuốc rực sáng coi như ngọn đèn pha của cảng.
Như vậy pho tượng phải có độ cao như một ngọn đèn pha trên bệ. Riêng cánh tay giơ bó đuốc đã dài tới 12m, ngón trỏ dài 2,4m. Cái đầu tính từ cằm tới vương miện cao 5m, còn riêng cái miệng rộng 1m.
Bức tượng dự kiến làm bằng đồng, cao 46m. Nhưng khi thiết kế bản vẽ xong, vấn đề nảy sinh là làm sao pho tượng có thể đứng vững trước gió bão của biển cả của vịnh New York. Khó khăn này được giải quyết nhờ sự trợ giúp của công trình sư tài ba Eiffel, người đã dựng tháp Eiffel nổi tiếng của Pháp tại Paris.
Eiffel đã đề nghị dựng một khung bằng thép làm giá đỡ bên trong của pho tượng, đủ nhẹ để không ảnh hưởng đến bệ pho tượng và đủ vững để chống với phong ba. Tượng được ghép bằng những lá đồng sẽ phải cách ly với khung thép bằng những tấm cách điện để tránh hiệu ứng pin kim loại làm gỉ chỗ ghép.
Ngày 4/7/1884, tại Paris đã diễn ra lễ trao tặng bức tượng cho nước Mỹ. Gần một năm sau, tháng 5/1885, bức tượng được tháo rời, xếp vào 214 côngtenơ, đưa lên tàu chiến Pháp để sang Mỹ.
Tháng 4/1886 bệ tượng được dựng xong và công việc ghép tượng bắt đầu. Tháng 10/1886, trước sự chứng kiến của các quan chức cao cấp Pháp và Mỹ, tấm khăn phủ tượng Thần Tự do được long trọng kéo xuống. Một trăm năm sau, năm 1986, người Mỹ cùng với Tổng thống R.Reagan đã kỷ niệm trọng thể 100 năm tượng Thần Tự do.
Tượng Thần Tự Do ở Hà Nội
 |
Khi trao tặng tượng Thần Tự do khổng lồ cho nước Mỹ, người Pháp có giữ lại cho mình một phiên bản nhỏ hơn (cao 11mét cũng bằng đồng, đặt cạnh một chiếc cầu bắc qua sông Seine). Đồng thời cũng có một phiên bản khác nhỏ hơn đưa sang triển lãm năm 1887 tại hội chợ Đấu xảo Hà Nội (nơi có Cung VHHN hiện nay).
Triển lãm xong, pho tượng Thần Tự do này được tặng cho Hà Nội và được dựng tại vị trí vườn hoa Cửa Nam, sau một vài lần dịch chuyển.
Khi làm pho tượng tặng cho nước Mỹ, Bartholdi đã khéo léo giải quyết vấn đề giãn nở của kim loại qua tấm váy lòe xòe của pho tượng. Người Hà Nội lúc ấy gọi pho tượng là “Bà đầm xòe”.
Cho tới nay người ta mới chỉ biết đến tượng Bà đầm xòe từng đặt ở vườn hoa Cửa Nam trước Cách mạng tháng Tám. Vào cuối thế kỷ XIX, khi người Pháp cho chuyển pho tượng này đến đây, chỗ ấy là Quảng Văn Đình, nơi triều đình nhà Nguyễn cho tụ họp mọi người đến nghe giảng về các chủ trương, thông báo của triều đình. Khi đưa tượng Bà đầm xòe đến đây, nơi này đã biến đổi. Một nhà nho cám cảnh làm thơ.
“Nhớ Quảng Văn Đình tớ đến nghe
Câu Kê chẳng thấy, thấy Đầm xoè
Thập điều bặt tiếng ê a giảng
Choáng óc kèn tây rúc tí toe…”
“Câu Kê” là một chức quan nhỏ có thể coi như “báo cáo viên” bây giờ.
Tượng Thần Tự do trên nóc Tháp Rùa?
Thế nhưng ít người biết rằng trước khi được chuyển đến vườn hoa Cửa Nam, tượng Đầm xòe còn có một vài lần dịch chuyển khác, và nó đã từng được đặt trên nóc Tháp Rùa!
Số là sau khi đưa pho tượng phiên bản thu nhỏ, cao chừng 2,5 mét, bày ở triển lãm Đấu xảo Đông Dương tại Hà Nội năm 1887, pho tượng được đặt ở vườn hoa trước cửa nhà Ngân hàng Đông Dương, tức vườn hoa Chí Linh, nơi đặt tượng Lý Thái Tổ bây giờ.
Dịp quốc khánh nước Pháp 14/7/1890, chính phủ Bảo hộ muốn đặt tượng Pôn Be (Paul Bert) để kỷ niệm vị toàn quyền đầu tiên của nhà nước Bảo hộ, chết năm 1886 ở Hà Nội.
Người Pháp lấy chỗ của tượng Thần Tự do đặt tượng Pôn Be. Vậy là phải tìm một chỗ khác để đặt tượng Thần Tự do. Có ý kiến đề xuất là đặt ở chỗ ga xe điện Bờ Hồ trước đây, nay là đài phun nước trước nhà Thủy Tạ và đầu phố Hàng Đào.
Nhưng một kỹ sư Pháp là Daurelle đề nghị đặt ngay trên nóc Tháp Rùa mà người Pháp gọi là Ngôi đền nhỏ (Pagodon) hay Quy Sơn tháp (Tour de l’ile de la Tortue). Chi tiết này được viết rất rõ trong cuốn “Bắc Kỳ xưa” (Le Vieux Tonkin) của Calaude Bourrin, viết về xứ Bắc kỳ trong các giai đoạn từ 1890 đến 1894 (nhà in IDEO, H.1941, tr.48 – 49).
Lúc ấy báo chí Pháp thảo luận rất nhiều về vị trí đặt pho tượng này có nên đặt nó trên nóc Tháp Rùa không và nếu đặt thì tượng Tự do sẽ quay mặt về hướng nào? Cuối cùng thì tượng Tự do vẫn được đặt trên nóc Tháp Rùa, mặt quay về vườn hoa Paul Bert, tức quay về tượng Lý Thái Tổ bây giờ, và lưng quay về phía Nhà Thờ Lớn.
Có 2 tấm hình trong cuốn sách “Bắc kỳ xưa” minh họa cho điều đó. Hình thứ nhất là toàn cảnh Hồ Gươm, nhìn từ phía tượng Pôn Be, cho thấy Tháp Rùa, trên có tượng Thần Tự do (ảnh này lấy từ báo L’Indépendance tonkinoise, số đặc biệt, ra tháng 7/1891).
Ảnh thứ hai là hình tượng Nữ Thần Tự do, do Césard vẽ, phía sau có Nhà Thờ Lớn, với ghi chú “Liberté sur le Pagodon du Petit – Lae à Hanoi” (tượng Tự do trên nóc Tháp Rùa ở Hà Nội). (
Hình này được đăng trong báo La Vie Indochinoise, tháng 12/1896. Điều này cho thấy ít nhất tượng Tự do cũng đã nằm trên nóc Tháp Rùa trong 6 năm, từ 1891 đến 1896, trước khi được chuyển về Vườn hoa Cửa Nam và mang tên “Bà đầm xòe”?
Năm 1945, trước khi Cách mạng tháng 8 nổ ra, ngày 31/7/1945, thị trưởng Hà Nội của Chính phủ Trần Trọng Kim lúc ấy là bác sĩ Trần Văn Lai, đã liệt “Bà đầm xòe” vào số những tàn tích nô lệ của thực dân Pháp nên đã ký lệnh cho giật đổ pho tượng này cùng một số tượng khác, trong đó có tượng Pôn Be.
