Người đi trồng cột cây số của đời mình

Họa sĩ Lưu Công Nhân ở xưởng vẽ Vĩnh Yên

Cánh cổng tre mở hé, mái vòm đan kín lá cành hoa râm bụt, người đàn ông tóc trắng, da hồng, ngoại sáu mươi, kính cổ gọng vàng, sơ-mi cộc ka rô cổ ngắn vạt dài vạt ngắn buông lõng thõng quá gối, quần soóc túi hộp.

Trên áo quần, bắp tay, ống chân ông vương những chấm màu mới cũ. Nụ cười im im đủ để nhếch cái miệng duyên, Lưu Công Nhân nghiêng người mở tay về phía ngõ sâu hút um tùm bóng cây. Giọng trầm, mềm, hoạ sĩ  cong ngón cái chỉ qua vai.

- Ơ thế mà đúng giờ đấy nhỉ...

Ngón cái chỉ vu vơ, kỹ thuật nhả tiếng, áo quần lôi thôi, ơ thế mà đúng giờ đấy nhỉ... tất cả những thứ ấy có vẻ sân khấu thế nào ấy. Tôi cười thầm, hẳn họa sĩ đang bận vẽ người mẫu.

Hoa chuối rừng le lói ven lối ngõ không quá hẹp, không quá dài với một căn nhà ba gian xây gạch đỏ, tiện nghi khép kín quay lưng ra con đường nhựa lên núi Tam Đảo.

Vuông sân láng xi -măng, kê bộ ghế gỗ lửng. Mảnh vườn sỏi  hỗn độn đủ loại cây, hình như người trồng chỉ để lấy màu xanh. Buổi sáng trung du yên tĩnh lạ lùng. Đâu đó vẳng lên tiếng gà cuối bờ tre.

Từ ngày Lưu Công Nhân về mở xưởng vẽ Vĩnh Yên, bà Phụng, vợ ông tháng tháng hoặc từ Đà Lạt hoặc từ Sài Gòn bay ra mua sắm thực phẩm xếp vào tủ lạnh và tìm thuê người mẫu cho chồng.

Người đàn bà hiền thục lặng lẽ thay ấm, pha nước, đi lại ý tứ, lịch sự mời tôi ngồi. Giọng bà thì thào, dường như sợ mình nói hơi to cũng sẽ cản trở đến công việc sáng tác của chồng.

Có lần tôi thắc mắc, tại sao Lưu Công Nhân không về hẳn làng Lâu Thượng cật ruột trên Việt Trì mở studio mà lại chọn ki-lô-mét số 3 Vĩnh Yên - Tam Đảo,  lửng lơ giữa Việt Trì - Hà Nội. Hoạ sỹ khì một cái nhẹ không, nhấp mấy giọt cognac trong chiếc ly pha lê nặng trĩu.

- Tôi thích cái cột cây số ở ven đường. Mỗi khi nhìn nó, tôi biết mình vừa được và vừa bị khấu trừ…

Lưu Công Nhân đã nhìn ra chỗ mình cần phải ở để sáng tác (dù chỉ trong vòng 4 năm) như một nhà đầu tư chiến lược. Kiểu nhà đơn giản, một phòng vẽ, một phòng khách, một phòng ngủ liền kề nhà bếp và khu phụ.

Tiện nghi khá đầy đủ. Mỗi khoảng tường đều có tranh đẹp treo. Ngay cả trước mặt chỗ ngồi đi nặng, đi nhẹ cũng treo bức tranh thuốc nước thiếu nữ khỏa thân.

Những bức tranh có cây xoan, lô cốt, có lau trắng, trâu, bò và những cụ ông, cụ bà, gái quê... và những cánh buồm đơn độc, cột cây số  ngu ngơ bên con đường vòng, bên con đường thẳm...

Một chút Pháp trong vùng ven đô thị Việt. Một chút quý tộc Hà thành thuộc địa trong không gian nông thôn Bắc Bộ, tất cả những phong vị ấy hoàn nhuyễn với nhau không một vệt gợn sạn. Một căn nhà quá sang trọng ở vùng quê nghèo.

Đẩy cao chiếc kính gọng vàng của Anh đã có 150 năm tuổi lên sống mũi, Lưu Công Nhân mở chiếc hộp gỗ đàn hương nhót ra nửa điếu xì gà Havana, và rất nhanh sập nắp hộp lại, cắm vào chiếc píp cán ngà, quệt que diêm Thụy Điển vào cạnh bàn, hoa hoa vòng tròn ngọn lửa diêm cho nhạt bớt khói. Ông rít ba hơi vừa vừa, phì khói ra tức thì.

- Đây là thứ thuốc lá Picasso, Hemingway đã từng hút. Sở dĩ nó đắt nhất thế giới, vì nó được lựa từ những tàu lá thuốc tốt nhất, trên cây thuốc tốt nhất của giống thuốc lá tốt nhất - Lưu Công Nhân ghé sát tôi nói nhỏ vẻ quan trọng rồi hinh hích cười như gã thanh niên mới lớn.

Tranh thiếu nữ của Lưu Công Nhân

Và nó được xe cuốn trên những bắp đùi non của những trinh nữ da đen vùng Caribe. Ông có cảm nhận được mùi hương trinh nữ ấy qua mồ hôi thấm trong lá thuốc không...

Dường như thấy tôi đã bị  nốc-ao, hoạ sỹ mới vê cằm.

- Tớ đã bán căn nhà này ngay khi vừa xây xong cùng với toàn bộ trang bị nội thất, trừ những bức tranh.

Tôi ớ ớ ngớn cổ lên.

- Vừa xây xong đã bán ngay, thì anh định bỏ Bắc về Nam à?

- Bỏ là thế nào. Tớ bán với giá thành thực tế, mua đất hết bao nhiêu, xây dựng hết bao nhiêu, riêng tủ lạnh, đồ điện, bếp ga sẽ khấu trừ phần trăm hư hao sau 4 năm sử dụng. Bán, nhưng sau 4 năm nữa tớ mới giao nhà, thoả thuận có công chứng, tiền tớ nhận đủ ngay, gửi ngay vào nhà băng lấy lãi tiêu hàng tháng ở đây rồi.

Trời đất, quả là những tính toán siêu kinh tế. Cách mua bán nhà này, người mua cũng thích vì không sợ trượt giá, người bán cũng lợi, không bị mất gốc, tự dưng được ở miễn phí. Đúng ngày giờ là đóng thùng tranh, xách va-ly go home (về nhà).

- Anh khôn thật, đúng là Lưu Công Nhân...

- Thì có ai bắt các ông phải ngu lâu đâu nào...

Là người luôn biết mình muốn gì, hướng thượng, quảng giao, nhưng tinh lọc, Lưu Công Nhân luôn có nhu cầu bạn bè, hay kiểu đàn em  như tôi cũng được đối xử trên tinh thần dân chủ, bình đẳng một cách hợp lý. 

Studio cây số 3 Vĩnh Yên mỗi lần chỉ đón tiếp từ một đến hai suất khách. Lưu Công Nhân sợ ồn ào. Ông không bao giờ mời ai mà không có lý do thỏa đáng cho cả hai phía.

Tiền và thời gian là hai thứ không bao giờ ông chi phí vô lối. Hơn nữa đã được ông mời thì khó có thể từ chối. Lý do bao giờ cũng rất hấp dẫn, tràn trề đặc ân.  Lưu Công Nhân mời kia mà.

Và, hôm tôi được ông mời một mình  tới Studio cây số 3 cũng có lý do đặc biệt. Đặc biệt như lời ông nói dõng dạc trước đám đông trong hội trường của Hội VHNT Vĩnh Phú.

- Cognac Pháp 25 năm tuổi. Trứng cá hồi, pho-mát Hà Lan. Bánh mỳ đen. Salát Nga. Ký tặng một cái tranh thuốc nước vẽ Hạ Long. Một bản vựng tập tranh mới ra lò, bản đề tặng là bản thứ 68 và… một nửa buổi sáng. Đó là những thứ -  Tôi - Lưu Công Nhân này có thể mang đến cho ông vào Chủ nhật này, Thiện Kế ạ.

Ai lại từ chối một lời mời như thế. Và gì thì gì Lưu Công Nhân cũng đã ra mở cổng đón tôi rồi mới vội trở vào phòng vẽ...

Ông dẫn ra một người mẫu, cao, mảnh, rắn chắc như vận động viên thể dục nghệ thuật, thân thể chỉ có hai mảnh vải che và tấm khăn choàng lụa trắng lượt thượt. Cô người mẫu rơi cái nhìn vô cảm vào tôi một thoáng.

Trong mắt cô, tôi hay một ai khác cũng chỉ như con chó đá đang ngồi dưới khóm hoa giềng kia thôi. Vợ ông tiến lui bày đồ tiếp khách lên bàn. Tất cả đều đúng y chang như lời mời.

Cognac hai ly nhỏ, trứng cá hồi mươi lần nhón, pho-mát một hộp, bánh mỳ đen hai lát, salát mươi thìa canh. Tùng tiệm và thòm thèm. Tranh thuốc nước, vựng tập...

Nhưng đặc biệt là cách ông ký tặng, bà vợ đưa bút, chiếc bút hiệu Waterman, ông đặt cuốn vựng tập lên cặp đùi cô người mẫu hoa bút ký trước trong không khí một lượt.

- Cái bút này có tuổi bằng tuổi ông và tuổi tôi cộng lại đấy... Ông xem, đồ vật mà mang tính văn hoá, thì ý nghĩa, giá trị tinh thần tự nâng nó lên, và nó còn nâng cả con người sở hữu nó, dùng nó...

Tôi pha trò: “Nếu anh không là Lưu Công Nhân hẳn sẽ là một Vương Hồng Sển...”

Ông hứ một tiếng không rõ nghĩa, hơi lườm tôi rồi ngoáy bút: "Thân tặng Thiện Kế để xem... cho vui... cả một đời yêu một đời vẽ của Lưu Công Nhân...".

Ông hướng dẫn tôi đi xem tranh. Nhìn sự thoải mái phóng khoáng của mỗi vết cọ lưu lại trên mặt tranh, đủ để cảm nhận về tay nghề thượng thừa. Lưu Công Nhân là người lúc nào cũng tổng kết, cũng đúc rút, hy vọng mở một con đường, đánh dấu lộ giới, trồng cột cây số của riêng mình.

Dịch chuyển thường xuyên. Đi. Và vẽ. Những đường cong gọi mời nhưng thanh khiết , những sắc màu rực lên huyền ảo nhưng có thật. Có lẽ Lưu Công Nhân là một phiên bản của Tô Ngọc Vân về tài hoa trời phú, yêu sự cẩn thận, niêm nót mà vẫn phóng khoáng, điệu đàng nhưng đủ sự quí phái.

Qua thầy Tô Ngọc Vân, ông lĩnh hội được cái sang trọng, quý tộc của tinh hoa hội họa Đông Dương thuộc Pháp nhưng lại thổi được chất phơi phới lạc quan thô mộc kháng chiến vào tranh của mình giai đoạn đó.

Rồi những năm xây dựng chủ nghĩa xã hội ở miền Bắc, ông trở thành ngôi sáng trong thế hệ mình với một loạt tác phẩm về người nông dân trên phông nền thôn quê, trong diện mạo con người mới.

Tôi mê cây xoan gầy run run trong gió nhẹ đủ thổi xiêu ngọn khói. Yêu cột cây số ngu ngơ bên lề đường như đứa trẻ con đang lụi cụi ngồi chơi. Lưu Công Nhân đã vẽ và đếm không biết bao nhiêu cột cây số trong suốt mấy chục năm làm việc không ngừng nghỉ.

Hình ảnh anh lính khăn mặt vắt vai, mồ hôi ướt đẫm ngồi nghỉ bên lau trắng, cũng chính là hình ảnh của biết mấy thế hệ thanh niên Việt hiền đẹp suốt ba mươi năm chiến trận.

Những năm bảy mươi của thế kỷ trước, Lưu Công Nhân được Tỉnh ủy Yên Bái xây cho cả cái nhà sáng tác ở  hòn đảo giữa lòng hồ Thác Bà. Ông Lê Đức Thọ có lần ghé lên xem Lưu Công Nhân vẽ tranh trừu tượng, siêu thực.

- Ông Nhân ơi, tôi sang Pháp thì tôi cũng chỉ thấy họ vẽ như ông đang vẽ thôi. Bên ta thế mà cũng có kém cạnh gì bọn họ đâu. Chỉ có điều...

Vị cố vấn nói đến đấy thì im, khiến Lưu Công Nhân đến tận bây giờ không biết câu nói tiếp là gì. Đôi lần ông Thọ mượn một vài bức tranh của Lưu Công Nhân mang đi đâu đó một thời gian rồi lại bất thình lình mang trả.

Thế nhưng một ngày kia, Lưu Công Nhân lặng lẽ bỏ siêu thực, bỏ trừu tượng. Ai hỏi thì ông lắc đầu đáp nó không phải của ta. Động rồi tĩnh, ông sử dụng mực Tàu vẽ tranh khỏa thân, vẽ phong cảnh theo lối thiền.

Vợ, con, cháu, bạn, và tất nhiên là cả những người mẫu..., tất cả hiện lên mới mẻ qua sắc màu, hình khối với trực giác, bản năng hội họa đã được tinh luyện không còn phụ thuộc vào kỹ thuật. Trên tranh tràn trề sự duy mỹ được vẽ từ bên trong sâu thẳm con người ông đã được ý thức đến gần như vô thức.

Một vệt bút một cánh buồn, một bóng cây, một hòn đảo cô độc cao ngạo trên vịnh biển, một con người khòm lưng chờ đợi… Đã hơn một lần ông tự ngắm tranh  của mình và nói.

- Chỉ  thơ và hội họa là chứa đựng được cả vũ trụ trong một câu, trong một nét vẽ thôi. Tranh của tôi có những cái được vẽ bằng thứ sơn dầu hảo hạng của Anh, Pháp, Hà Lan, đến cái đinh cũng là hàng nhập khẩu... Ông nghiệm mà xem, không phải ai cũng đủ tự tin để đặt nét vẽ lên tấm toan quý đâu...

Cứ nhìn khách đến Studios Lưu Công Nhân ở cây số 3 Vĩnh Yên thì biết ông giao tiếp chắt lọc với cả người cùng giới. Đó là những người cùng thế hệ với mình và đã thành danh. Lưu Công Nhân khoái chơi với cánh nhà văn, nhà thơ và nhạc sỹ hơn cả.

Tôi ngẫu nhiên chứng kiến cảnh Lưu Công Nhân gặp lại Sao Mai sau 43 năm xa cách. Hai người từng là bạn chơi trong kháng chiến. Ngỡ họ sẽ chầm lấy nhau vồ vập. Nhưng không phải, Sao Mai ngồi yên hút thuốc lào, khẽ giơ tay lên chào.

Lưu Công Nhân gật, lừ đừ đi vào phòng hạ xuống chiếc ghế người nào đó đã nhường. Ông rút bút mở cặp, vẽ ký họa. Mười phút sau một Sao Mai, khắc khổ, hồn nhiên như Đôn Kihôtê hiện lên giấy. Thuốc lào và cognac. Lưu Công Nhân chẹp miệng.

- Đàn ông tôi chỉ chơi với những người tài nhất thế giới.  Nếu không thì thà chơi với người đàn bà xấu nhất thế giới, họ còn có nhiều thứ để chơi cùng ta hơn... (!).

Khi rời hẳn quê trở về Nam, mỗi lần nhớ quê thì ông hay viết thư trên một mảnh ký họa bất kỳ, thường thường là hình cái cổng nhà ngoại ông ở Lâu Thượng, gửi cho tôi như là một cái cớ.

“Bòi Thiện Kế ơi, ( bòi - là từ cổ của Phú Thọ chỉ đàn ông ) cố mà đi chơi đi. Chẳng lẽ cứ làm văn nghệ công chức mãi ư . Dạo này chúng ta đang lạm phát dạng văn nghệ ấy rồi. Dọc đường Nam tiến, tới chỗ nào cũng có "tay sai " của tôi đón tiếp ông chu đáo, tính toán gì nữa...".

Cái chữ "tay sai" của Lưu Công Nhân hay thật. Nhiều lần đọc thư ông tôi cứ nghĩ thầm: Có khi mình cũng trở thành một thứ tay sai mất rồi. Nhưng mỗi lần làm “tay sai” cho Lưu Công Nhân là một lần tôi nhận ra được một cái mới ở ông.

Lang thang cùng ông trong các quán còm, nơi chợ quê ven Việt Trì, thì tôi như một thằng cha xe ôm còn ông như một gã Nhật gã Hàn đi bụi. Chiếc túi đeo trước bụng ông căng phồng như một tổng kho dự trữ tiền lẻ.

Mua bất cứ thức gì, từ chiếc kẹo bột, cái bánh đa vừng, chiếc nõ điếu, chiếc chày giã cua gỗ nhãn, chiếc rế bện từ dây rừng, mấy miếng đất nung cho đàn bà nghén ăn dở ông đều có đủ tiền lẻ trả ngay chính xác đến đơn vị xu. Tôi ngạc nhiên. Ông thủng thẳng:

- Người nông dân vốn ngay thẳng, họ có thể lấy lãi, nhưng khi đã thuận mua vừa bán thì  họ không muốn nợ ai, dù chỉ một xu. Không trả lại tiền thừa được cho anh có thể làm họ mất vui...

Dù Lưu Công Nhân cao ngạo đến đâu nhưng có một lần tôi cũng đã khiến ông sợ hãi thực sự. Sau khi xem tranh, tôi nhìn quanh gian phòng, chợt nảy ra ý nghĩ :

- Tranh toàn tiền tỷ, cửa giả thế này, trộm vào nẫng hết thì sao?

Vốn hồi đó Lưu Công Nhân đã chớm bị parkinson. Ông bỗng run lẩy bẩy, kéo vạt áo thấm mồ hôi vã ra kín mặt, hổn hển.

- Lấy thế quái nào được, đã có công an có chính quyền, chính quyền ta rất mạnh, trừng trị nghiêm khắc bọn trộm chứ lỵ...

Nhưng buổi chiều ấy Lưu Công Nhân hủy ngay chuyến đi dã ngoại. Mươi hôm sau tôi trở lại thì những bức tranh ông yêu quí nhất đã được đóng hòm sắt gửi máy bay vào Nam. Trên tường chỉ còn những bức thuốc nước. Lưu Công Nhân vẩn vơ đi lại bên khoảng tường trống vắng có lẽ là thương nhớ những bức tranh.

Cách đây không lâu trên mạng thất thanh tin: Lưu Công Nhân bị mất trộm 100 tranh khổ nhỏ tại xưởng vẽ ở 209 bis Nguyễn Văn Thủ, quận I, Hồ Chí Minh City. Gọi vào Đà Lạt, Lưu Công Nhân nằm bệt.

Bà Phụng vợ ông vui vẻ thông báo ngay. Tin thất thiệt thôi. Tại anh Nhân dạo này lãng trí, thi thoảng sắp xếp lại tranh vào các thùng sắt khác nhau, tranh thì nhiều không bán, số thùng này lẫn với số thùng kia, tưởng mất nên anh đã kêu khóc rầm rĩ em à.

Không có lẽ chàng hoàng tử của lớp Mỹ thuật Kháng chiến đã đến độ ấy ư ? Với một người sớm trở thành nhân vật của báo chí, hào hoa lịch duyệt do học thức, duyên dáng cao lớn do cha mẹ, thông minh và tài hội hoạ trời cho, lao động nghề  như một nông phu, không phụ thuộc tiền bạc, Lưu Công Nhân có quá nhiều cơ hội lựa chọn tương lai.

Vậy mà Lưu Công Nhân chỉ chọn bản thân mình. Chọn sự chơi rong nhọc nhằn. Làm và chơi. Đùa mà thật. Ruổi rong vẽ tự do. Tự do mà trói buộc cả đời vào cái đẹp. Giao tiếp với  chính khách. Thù tạc bạn bè, vỗ về đàn em. Vẽ tranh để chơi, để mình ngắm, không phải bán và không cần bán...

Về vẽ ở quê Lưu Công Nhân cũng có ý định xây dựng bảo tàng tranh riêng tại Việt Trì, nhưng rồi không hiểu sao ông không còn tha thiết nữa. Có lẽ ông là người luôn được người ta tìm đến, mà nay lại phải tìm đến những cánh cửa khác nhau gõ còng cọc xin xỏ quả là một thách thức quá lớn. Hy vọng rằng, ý định tốt đẹp này bây giờ vẫn còn chưa nguôi trong ông...

Trước khi rời quê lần chót, một chiều sậm tối, Lưu Công Nhân đèo vợ trên xe máy ghé chơi nhà tôi. Đêm đó vợ chồng ông nghỉ lại trong gian phòng khách, sàn gỗ cập kênh. Bốn giờ sáng vợ chồng ông đã thu màn, gấp chăn, chằng buộc gọn gàng sau xe. Tôi hầu trà ông ngoài sân dưới gốc khế. Một già. Một trẻ. Tiếng muỗi bay.

Mấy hôm sau nhận thư ông tôi mới biết, ông đưa vợ đi thăm lại nơi xưa đã từng học thầy Tô Ngọc Vân ở thủ đô Văn nghệ kháng chiến khu 10. Thăm lại những nơi đã in dấu chân ông và bạn bè trong lớp Mỹ thuật hơn sáu mươi năm trước. Thăm lại những cây cột số ông đã từng đứng bên chụp ảnh, từng vẽ vào tranh...

Bây giờ thì ông đau ốm nơi xa, hẳn ông vẫn mơ về những cột cây số nơi quê hương và những cột cây số cũng đang chờ đợi ông trở lại trên mỗi cung đường...

 5/2007