Chính phủ đã đồng ý chủ trương lập Quy hoạch tổng thể bảo tồn và phát huy giá trị lịch sử và kiến trúc nghệ thuật quốc gia Văn Miếu - Quốc Tử Giám. Điều này mở ra kỳ vọng của giới chuyên môn và người dân về một di sản có diện mạo toàn vẹn và xứng tầm.
Cần nhắc lại, trong quá khứ, hồ Văn từng bị tách ra khỏi quần thể Văn Miếu, từng bị dân lấn chiếm như phần đông di tích ở đất Việt. Để rồi, tới lúc “châu về Hợp Phố” một phần không gian ấy gần như vẫn đìu hiu quanh năm, chỉ trừ dịp có “phố ông đồ” khi xuân về. Bởi vậy, một trong những “đề bài” quan trọng đặt ra cho bản Quy hoạch tổng thể là tạo sự kết nối giữa… hai nửa Văn Miếu, vốn đang bị ngăn cách bởi trục phố Quốc Tử Giám và các hàng rào sắt. Đó không chỉ là câu chuyện về thu hút khách du lịch, mà còn là nỗ lực để mỗi người tới đây có sự cảm nhận đầy đủ nhất về quần thể này.
Thêm nữa, với diện tích hơn 54.000 m2 và hệ thống kiến trúc khởi phát từ năm 1077 Văn Miếu-Quốc Tử Giám đòi hỏi một tư duy quy hoạch bài bản, đi kèm các giải pháp thông minh mang tính thời đại như hệ thống bãi đỗ xe, bảo tàng ngầm để khỏi phá vỡ giá trị di sản truyền thống hàng trăm năm nay. Đó cũng là một yêu cầu cần thiết, để Văn Miếu vừa giữ nguyên giá trị vừa có sự tiện ích, thân thiện để du khách dễ dàng tiếp cận và tham quan.
Viễn cảnh này hẳn không dễ dàng- nhất là di tích quốc gia đặc biệt này còn phải chờ đợi mớ quy trình, thủ tục rắc rối nhưng cần thiết. Nhưng thận trọng không bao giờ thừa, người ta chỉ sợ làm bừa làm ẩu nhất là bất cứ tác động nào tới di tích, di sản. Văn Miếu có bài học quét vôi vừa rồi để soi chiếu.
Không thể nóng vội đòi nhanh chóng có được hình hài Quy hoạch tổng thể Văn Miếu, nhưng càng không thể thúc thủ trước một loạt đòi hỏi cấp thiết. Nào là tu bổ một số hạng mục xuống cấp như cổng Văn Miếu, Khuê Văn Các, hệ thống tường bao bằng gạch vồ, bia tiến sĩ bị bào mòn theo thời gian. Nhẹ nhàng đơn giản hơn là làm sạch vỉa hè để du khách có thể ung dung tản bộ mà không lo mùi xú uế. Người của Trung tâm từng phải rình bắt tận tay để thuyết phục người ta thôi dẫn chó mèo xâm phạm vào đất thiêng, rồi phải mở cửa hậu mời cánh tài xế dùng nhà vệ sinh sạch đẹp bên trong. Tất cả điều này mới chỉ góp phần giữ gìn diện mạo trang nghiêm cho di tích.
Thiếu các hoạt động văn hóa giáo dục xứng tầm, Văn Miếu - Quốc Tử Giám không hơn một bảo tàng khô cứng. Khách quốc tế đến Văn Miếu hiện nay chủ yếu chiêm ngưỡng kiến trúc, lời thuyết minh của hướng dẫn viên du lịch có thể lời được lời bay đi mất. Những người chịu trách nhiệm ở Trung tâm Văn Miếu cũng thừa nhận sự thiếu vắng những sự kiện văn hóa, khoa học, giáo dục quy mô và mang tính thường niên.
Văn Miếu bây giờ thừa những hoạt động thường thường như Ngày thơ, Ngày đọc sách nhưng thiếu hoạt động giàu tương tác với du khách và giúp họ dễ dàng mường tượng không khí lịch sử ở di tích mấy trăm năm. Ý tưởng mô phỏng hình ảnh sĩ tử trẩy kinh ứng thí không thể xem nhẹ, nhưng cung cách thế nào để hiệu quả và phù hợp còn cần giới chuyên môn vào cuộc.
Nhiều vấn đề đặt ra như vậy, cũng hướng cả về một cái đích chung: để Văn Miếu có thêm sinh khí. Bởi giá trị cốt lõi của di sản không đơn thuần nằm ở phần vỏ kiến trúc mà còn nằm ở gần nghìn năm cha ông trao truyền truyền thống văn hóa và giáo dục.
