Thanh tra trong một ngày
Ngày 25/5/2015, Tổng cục Môi trường, Bộ TN&MT có quyết định số 648 về việc thanh tra công tác bảo vệ môi trường và bảo tồn đa dạng sinh học trên địa bàn các tỉnh Bắc Kạn, Hà Tĩnh, Ninh Bình và Vĩnh Phúc. Quyết định do ông Bùi Cách Tuyến, Thứ trưởng Bộ TN&MT kiêm Tổng cục trưởng Tổng cục Môi trường khi đó ký (ông Tuyến đã về hưu-PV). Ông Lương Duy Hanh, Cục trưởng Cục Kiểm soát hoạt động bảo vệ môi trường là trưởng đoàn thanh tra. Đáng chú ý, ông Lương Duy Hanh vừa là trưởng đoàn thanh tra Formosa trước khi xảy ra sự cố môi trường (tháng 6/2015), vừa là Phó trưởng đoàn thanh tra Formosa sau khi xảy ra sự cố (tháng 5/2016).
Tại Hà Tĩnh, Công ty Formosa là một trong 11 doanh nghiệp thanh tra dịp này. Theo Biên bản thanh tra, nội dung thanh tra Formosa gồm việc chấp hành các quy định của pháp luật về bảo vệ môi trường của công ty, tiến hành lấy mẫu giám định các nguồn chất thải phát sinh trong quá trình hoạt động của công ty xử lý và kiến nghị cấp có thẩm quyền xử lý vi phạm trong lĩnh vực bảo vệ môi trường của công ty (nếu có).
Với từng ấy nội dung, ở một dự án khổng lồ và phức tạp như Formosa, việc thanh tra chỉ diễn ra trong một ngày 24/6/2015 (theo danh sách và kế hoạch thanh tra tại Hà Tĩnh). Thành phần đoàn thanh tra gồm 8 người thì có 2 cán bộ lấy mẫu của Viện Công nghệ Môi trường, 6 người còn lại, vị trí cao nhất là ông Chu Văn Thảo, trưởng phòng, Cục Kiểm soát hoạt động bảo vệ môi trường là phó trưởng đoàn.
Một số chuyên gia đánh giá, với một dự án khổng lồ như Formosa, việc thanh tra chỉ diễn ra trong một ngày với 8 người chẳng khác gì cưỡi mây xem hoa. Trong khi đó, Bộ trưởng Bộ Tài nguyên và Môi trường Trần Hồng Hà cho biết, để thanh tra Formosa (sau khi xảy ra sự cố, tháng 5/2016), cả 100 nhà khoa học vào một tháng mới mô tả được nhà máy, quy trình công nghệ ra sao, hệ thống xử lý nước thải thế nào.
Sơ sài, lập lờ
Nội dung biên bản Thanh tra về bảo vệ môi trường tại Công ty TNHH Gang thép Hưng nghiệp Formosa Hà Tĩnh lập ngày 24/6/2015, trùng nhiều nội dung với Kết luận thanh tra về bảo vệ môi trường đối với Formosa do ông Nguyễn Văn Tài, Tổng cục trưởng Tổng cục Môi trường ký ngày 22/1/2016, dài vỏn vẹn 3 trang!
Kết luận thanh tra cho biết, Dự án Khu liên hợp gang thép và Cảng Sơn Dương Formosa gồm 3 hạng mục là nhà máy gang thép công suất 7,5 triệu tấn một năm, nhà máy điện công suất 650 MW và cảng Sơn Dương. Công ty bắt đầu triển khai dự án từ 2008, dự kiến hoàn thành vào 2017. Thời điểm thanh tra công ty đang vận hành thử nghiệm với nhà máy điện (tổ hợp đốt than số 1, công suất 150 MW). Nhiên liệu vận hành là than với tổng khối lượng đã tiêu thụ là 9.000 tấn. Formosa cũng vận hành thử nghiệm trạm xử lý nước thải công nghiệp thuộc nhà máy gang thép từ 17/2/2015… xưởng luyện thép, luyện gang thiêu kết, luyện cốc và nguyên liệu đang trong quá trình lắp đặt.
Theo kết luận thanh tra, Formosa đã lập báo cáo đánh giá tác động môi trường, đã thực hiện chương trình giám sát môi trường định kỳ, đã được Sở TN&MT Hà Tĩnh cấp sổ đăng ký chủ nguồn thải, đã lập báo cáo chất thải nguy hại 6 tháng một lần, đã được cấp giấy phép xả thải vào nguồn nước, đã kê khai và nộp phí bảo vệ môi trường với nước thải đến hết quý 1/2015, đã lập kế hoạch ứng phó sự cố tràn dầu cho nhà máy điện nhưng chưa được phê duyệt, chưa lập kế hoạch ứng phó sự cố tràn dầu cho cảng Sơn Dương.
Cũng theo kết luận thanh tra, Formosa đã xây dựng công trình xử lý nước thải, khí thải. Về nước thải, nước thải sinh hoạt là 1.014 m3/ ngày đêm. Chất lượng nước thải sinh hoạt đạt chuẩn cho phép. Công ty đã xây dựng xong trạm xử lý nước thải công nghiệp nhưng thời điểm thanh tra đã dừng vận hành.
Về khí và bụi thải, theo kết luận thanh tra, chủ yếu là bụi phát sinh từ quá trình thi công. Trong khi chất thải nguy hại chỉ có tổng khối lượng phát sinh là 98kg năm 2014 gồm dầu thải, giẻ lau, chất lẫn dầu, bóng đèn huỳnh quang. Chất thải rắn thông thường được kết luận chủ yếu là chất thải rắn sinh hoạt.
Một số chuyên gia môi trường cho rằng, kết luận này là quá sơ sài, qua quýt, mang tính đối phó. Một nội dung quan trọng ghi trong biên bản thanh tra là lấy mẫu giám định các nguồn chất thải phát sinh trong quá trình hoạt động của công ty. Thế nhưng, đoàn thanh tra chỉ lấy một mẫu duy nhất là mẫu nước thải sinh hoạt và kết luận đạt chuẩn. Trong khi không có một mẫu khí thải nào được phân tích để ghi nhận chất lượng khí thải có đáp ứng yêu cầu không, hàm lượng bụi có vượt quá quy chuẩn cho phép không?
Trong phần “các yêu cầu với công ty” của kết luận thanh tra chỉ vắn tắt 5 dòng “yêu cầu công ty Formosa thực hiện nghiêm các quy định của pháp luật về bảo vệ môi trường, thu gom triệt để và xử lý nước thải phát sinh trước khi xả ra môi trường, xử lý khí thải đạt QCVN…”.
Trong khi đó, tháng 11/2015, chỉ 5 tháng sau khi thanh tra và 2 tháng trước khi Tổng cục Môi trường có kết luận thanh tra, Formosa tiến hành vận hành hệ thống xử lý nước thải sinh hóa của nhà máy luyện cốc. Hệ thống xử lý nước thải sinh hóa từ nhà máy luyện cốc có hàm lượng phenol và xyanua cao, phenol dao động từ 600 đến 1.500 mg/l (hàm lượng cho phép là 0,5mg/l), xyanua từ 50 đến 70 mg/l (hàm lượng cho phép là 0,5mg/l). Theo kết luận của Hội đồng khoa học tìm nguyên nhân cá chết, nguyên nhân gây ra hiện tượng cá chết hàng loạt ở miền Trung là do một lượng lớn phenol, xyanua kết hợp với phức sắt dạng keo. Phenol, xyanua được xác định là do nước thải của quá trình luyện cốc.
Ai là người phải chịu trách nhiệm về bản thanh tra sơ sài 3 trang nêu trên? Công luận đang chờ câu trả lời từ Bộ Tài nguyên và Môi trường.
Kết luận thanh tra cũng không ghi nhận bất cứ hành vi vi phạm nào về môi trường của Formosa trong khi đoàn thanh tra liên ngành của Bộ Tài nguyên và Môi trường về vấn đề bảo vệ môi trường với các đơn vị đang hoạt động tại Khu Kinh tế Vũng Áng, thị xã Kỳ Anh, tỉnh Hà Tĩnh (sau khi xảy ra sự cố cá chết, tháng 5/2016) kết luận, Formosa có 53 hành vi vi phạm pháp luật về bảo vệ môi trường.
