Kỳ 1: Chị Nở trung kiên
Gương mặt đầy đặn phúc hậu, tóc còn đen mướt, người phụ nữ ngồi bên tôi, giọng miền Nam nhỏ nhẹ, gãy gọn, lưu loát, kiểu nói của một nhà giáo mẫu mực. Ứng xử thông thường của ai cũng là một cái nhìn đại thể xem đối tượng chừng bao nhiêu tuổi để xưng hô cho tiện. Đoán chị hơn mình vài ba tuổi là cùng nên cứ chị - tôi. Đến lúc anh Trưởng ban liên lạc Kiều Xuân Long nói chị cùng tuổi với Đảng. Tôi sửng sốt. Lại thêm sửng sốt khi nói, 65 tuổi Đảng đấy…
Tên chị cũng làm cho một người học văn, dạy văn, viết văn như tôi kinh ngạc ngấm ngầm: Thị Nở. Chỉ khác nhân vật Nam Cao có họ tên đầy đủ: Phan Thị Nở.
Liếc nhanh đoạn cuối lí lịch trích ngang, hóa ra tôi đoán không sai. Sau giải phóng, chị là Phó giám đốc Sở Giáo dục TPHCM, rồi Chủ nhiệm Ủy ban Bảo vệ bà mẹ trẻ em thành phố. Lại càng sửng sốt khi biết chị là 1 trong 2 người công trạng cao nhất đoàn Trí vận ra thăm miền Bắc lần này: Huân chương Kháng chiến hạng Nhất, Huân chương Độc lập hạng Nhì.
Bầu máu nóng
Con nông dân quê mãi dưới Long An nhưng thông minh học giỏi nên ba má cho lên Sài Gòn học. Thi đỗ vào trường Tây hẳn hoi. Đỗ cao nên được học bổng. Không phải ai học trường Tây đỗ đạt cũng đi làm cho Tây. Nhiều phụ huynh cho con học trường Tây chỉ để tranh thủ học lấy kiến thức văn minh Tây. Sử dụng vào việc gì là việc của mình.
Gia đình chị có máu phản kháng ảnh hưởng từ những cuộc đấu tranh của nông dân Nam bộ mà vụ kiện đổ máu ở Nọc Nạn là tiêu biểu (được sân khấu hóa trong vở cải lương nổi tiếng Máu thấm đồng Nọc Nạn). Ông ngoại từng theo nghĩa quân Trương Định chống Pháp, hy sinh lúc vợ mới 28 tuổi. Bà ngoại ở vậy, theo gương chồng tham gia chống Pháp. Đến mẹ chị, dòng máu phản kháng vẫn sôi sục nên theo đến cùng một vụ kiện đòi đất. Ông ngoại để lại một tủ sách chữ nho, chữ Pháp. Má chị bảo, chữ nho không thông dụng nữa. Giờ con phải học tiếng Pháp mới “nói chuyện” được với người Pháp. Thế nên cho chị học trường tư thục Gò Đen, dạy bằng tiếng Pháp. Lên Sài Gòn, chị đỗ thứ 40 trường nữ trung học bảo hộ Trưng Vương, duy nhất ở xứ Nam Kỳ tự trị.
Dòng máu nóng chất quanh đầy ruột thôi thúc chị tham gia ngay phong trào học sinh yêu nước mà những bài hát của Lưu Hữu Phước Tiếng gọi sinh viên (sau đổi thành Tiếng gọi Thanh Niên), Hội nghị Diên Hồng, Bạch Đằng Giang... Chị và các bạn đồng môn căng lồng ngực vẫn hát mỗi khi họp lại.
Nhật hất cẳng Pháp, đóng cửa các trường Pháp. Phong trào cứu quốc do Mặt trận Việt Minh lãnh đạo nắm ngay lấy lớp người mẫn cảm với cái mới, với CM. Mới hết năm thứ 3 trường nữ sinh áo tím ấy, chị đã tham gia phong trào Phụ nữ Cứu quốc Bình Thạnh.
Quốc khánh 2/9/1945, chị và đồng bào Nam bộ không được nghe bản Tuyên ngôn độc lập Bác đọc. Thay cho bài Tuyên ngôn độc lập chính thức ở Thủ đô, chị và đồng bào Sài Gòn được nghe ông Trần Văn Giàu nói theo tinh thần bản Tuyên ngôn độc lập. 3 tuần sau, ngày 23/9 Pháp đã gây hấn, Nam bộ súng kíp tầm vông đã vùng lên mở đầu cuộc kháng chiến chống Pháp. Tối 12/9/1946 Pháo đài Láng nổ súng mới khai hỏa toàn quốc KC.
Năm 1947, trong hội nghị Phụ nữ cứu quốc thành phố ở vườn Thơm, căn cứ kháng chiến tại huyện Bình Chánh, bà Nguyễn Thị Huệ (phu nhân Tổng Bí thư Nguyễn Văn Linh sau này) làm Chủ tịch Hội Phụ nữ Cứu quốc (PNCQ) Nam bộ thấy chị nhanh nhẹn hoạt bát, giỏi chữ nghĩa mới chọn làm thư ký hội nghị. Chị xin hoạt động thoát li, nhưng Châu San (bí danh bà Nguyễn Thị Bình) khuyên về Sài Gòn học tiếp lấy vốn kiến thức để hoạt động trong giáo chức Sài Gòn - Gia Định. Trong bài luận tốt nghiệp tú tài “Lớn lên em sẽ làm gì?”, chị viết một mạch bốn trang (tiếng Pháp) luận giải vì sao muốn làm thầy giáo và thầy thuốc.
Chị xin vào xưởng đóng tàu Ba Son làm với tên gọi Phan Minh Châu. Ngỡ là nam nên không được nhận - Ông cứ giao bất cứ việc gì như nam giới, tôi làm được hết! Thế là Châu thành thư ký cho thiếu tá thủ kho vật tư máy móc. Làm quá tốt nên thưởng còn hơn lương. Quan trọng nhất là chị lấy được những thứ đoàn thể cần: giấy đánh máy, giấy than và… các loại đạn.
3 lần bị bắt, 3 lần gặp Bác
Lần đầu tiên dẫn đầu đoàn công nhân Ba Son lên quảng trường Quách Thị Trang biểu tình. Bị bắt, chúng hỏi tên người lãnh đạo. Chị chối không biết. Thấy đông người thì tham gia thôi. Đòn tra tấn lập tức giở ra. Chị đấu lí: nước Pháp văn minh khai hóa cho thuộc địa mà lại tra tấn người là làm sao? Ông hỏi sếp tôi xem tôi là người của ai. Thiếu tá đến xin mới được thả.
Không thể tiếp tục ở lại, chị đi dạy tiếng Pháp ở nhiều trường. Có điều kiện làm quen, lân la gợi chuyện, tuyên truyền trong giáo giới và phụ nữ tham gia Mặt trận Liên Việt. Năm 1950 được kết nạp Đảng, làm hội trưởng PNCQ hộ 20 Gia Định liền trong 5 năm, là ủy viên BCH PN tỉnh GĐ nghiệp đoàn giáo học tư thục VN, Bí thư đảng ủy giáo công tư Sài Gòn - Gia Định.
Năm 1967 đang dự lớp học nghị quyết thì bị bắt. Lần này mới nếm đủ đòn tra tấn mà ngón phổ biến là treo ngược chân, đầu gần sát đất. Cứ thế chúng đánh bất kể chỗ nào. “Chỉ tiêu là 200 hèo!” - Nguyễn Văn Linh ở đâu? - Võ Văn Kiệt ở đâu? - Trần Bạch Đằng ở đâu?
Sống đi chết lại nhiều lần vẫn cắn răng chịu đựng. Nhất lí nhì lì. Không thể khai thác được gì, cũng không có chứng cớ chúng đành thả. Nhưng bị bắt lần thứ ba thì chúng giam vào khám tử tù, vì kẻ chỉ điểm. Chỉ còn cầu nguyện được Cách mạng cứu thoát. Mấy đồng chí bị giết, nhưng chị và chị Nguyễn Thị Chơn (vợ ông Trần Bạch Đằng, sau này là Thứ trưởng Bộ Tư pháp Chính phủ Cách mạng lâm thời Cộng hòa miền Nam Việt Nam (CHMNVN) được ta thương lượng trao trả tù binh.
Lại tham gia chuẩn bị cơ sở cho Tổng tiến công Mậu Thân. Sau Mậu Thân, được mang tài liệu ra Bắc báo cáo kết hợp với điều trị. Và chị được gặp Bác. Cháu khóc vì sung sướng cảm động, Bác khóc vì nghe cháu kể bị tra tấn.
 |
Phan Thị Nở thời chiến khu.
Chị còn kể ba mươi tết nhóm Trí vận tập trung ở một địa điểm an toàn, (nhà ông GS.BS Dương Văn Thới, một trí thức nổi tiếng Sài Gòn. Thân phụ BS Dương Quỳnh Hoa, Bộ trưởng Bộ Y tế trong Chính phủ Cách mạng lâm thời, chỉ để được nghe lời Bác chúc tết. Chị kể, trong tù, chỉ nghĩ về Bác, tinh thần đã phấn chấn hẳn lên, không còn biết sợ là gì. Đau đớn thế, chứ đau nữa cháu cũng chịu được.
Đó là quãng đời đẹp nhất của chị. Được đưa sang Trung Quốc, CHDC Đức điều trị, được học sư phạm, chính trị. Trong khi hàng vạn cán bộ chiến sĩ chiến đấu, hy sinh, tù đày ở Côn Đảo, Phú Quốc, không một ai được gặp Bác thì mình lại được ra Bắc, được gặp Bác, không phải một mà những ba lần. Và chỉ sau lần gặp cuối cùng không lâu, Bác đã đi xa. Nhớ lần cuối, Bác động viên mình cố gắng học để trở về Nam, làm tốt hơn nữa công tác trí vận trong tình hình mới để mau thống nhất đất nước. Chị thưa, cháu ráng làm theo lời Bác để đồng bào miền Nam được đón Bác vô.
Tình hình mới là nhiều cơ sở trí vận ở nội thành bị vỡ. Sau Mậu Thân, địch tăng cường tấn công, đánh phá ra vùng giải phóng, đến mức T.Ư Cục phải tạm lánh sang Campuchia.
Anh Sáu Thọ (Lê Đức Thọ), bố trí cho đi máy bay vòng sang Phnômpênh rồi về R. - Em đi bằng đầu chứ có phải đi bằng chân đâu anh. Thế là, đêm đêm chị lại đeo sọt rèn leo núi Nùng tập luyện như tất cả cán bộ chiến sĩ luyện trước khi đi B.
Chị làm phó Đoàn trưởng. Hai bác sĩ, y sĩ, cùng đội bảo vệ đi cùng. Bộ đội mang vác lương thực, thực phẩm cá nhân cho chị. Vì chị yếu lắm, dù đã được điều trị tích cực. Ròng rã ba tháng mới vào tới T.Ư cục.
Tổ chức bảo làm căn cước giả cho chị vào nội thành. Đã có kinh nghiệm, căn cước giả chỉ đối phó lúc chúng khám khi đi đường thôi. Chứ nằm vùng, nó vào tận nhà thì khó qua mắt chúng.
Vả lại, tổ chức đã tung tin chị hy sinh trên đường ra Bắc. Về Sóc Trăng, nương náu một thời gian làm căn cước thật mới vào nội thành làm các ủy viên: Tiểu ban Đô thị Hội LHPN GP MNVN, Tiểu ban Giáo dục Đô thị, Phó bí thư đảng ủy giáo nội đô, Ban trí vận SG-GĐ cho đến 1975.
Không thấy kể, phải vòng qua người khác mới biết: một đời lăn lộn hoạt động, tù đầy không còn thời gian đâu nghĩ đến việc riêng. Sức khỏe yếu toàn thể nên sau 1975 mới lập gia đình với anh Nguyễn Như Ý (Lê Quang Chữ, Ủy viên T.Ư Đảng), Bí thư Tỉnh ủy Đồng Nai nhưng không còn được làm mẹ nữa. Hỏi có giữ được tấm ảnh nào chụp với Bác không? - Vì còn phải trở về hoạt động nên không được chụp ảnh. Bác trong tim tôi rồi! Chỉ không được khoe với ai thôi…
___________
(Còn nữa)
