Tác phẩm phái sinh, hiểu sao cho đúng?

Với đa số người Việt Nam, khái niệm phái sinh trong lĩnh vực nghệ thuật còn khá xa lạ. Nhưng từ hàng trăm năm qua, tác phẩm phái sinh đã được xem là một hình thức sáng tạo, được pháp luật công nhận, nhiều tác phẩm phái sinh thậm chí có chất lượng nghệ thuật vượt xa khỏi bản gốc...

Phái sinh là sáng tạo hay đạo nhái?

Trên thế giới, khái niệm phái sinh được hiểu một cách đơn giản và rõ ràng. Đó là tác phẩm dựa trên hoặc phát xuất từ một hoặc nhiều tác phẩm đã tồn tại trước đó.

Khoản 3, điều 2 Công ước Berne về Quyền Bảo hộ các tác phẩm văn học và nghệ thuật quy định tác phẩm phái sinh cũng được bảo hộ dù không nêu rõ khái niệm này, viết: “các bản dịch, mô phỏng, chuyển soạn âm nhạc và các chuyển thể khác của tác phẩm văn học hay nghệ thuật sẽ được bảo vệ như tác phẩm gốc mà không ảnh hưởng đến quyền tác giả của tác phẩm gốc”.

Tác phẩm phái sinh, hiểu sao cho đúng? ảnh 1

Trên thực tế, chúng ta đã biết Đoạn Trường Tân Thanh được phóng tác từ Kim Vân Kiều Truyện của Thanh Tâm Tài Nhân, nhạc kịch Những Người Khốn Khổ được chuyển soạn từ tiểu thuyết cùng tên của Victor Hugo hay bộ ba album Classics In The Air của Paul Mauriat chơi lại các trích đoạn cổ điển nổi tiếng theo phong cách hòa tấu hiện đại. Tất cả đều là tác phẩm phái sinh vì ở đó, công chúng thấy được câu chuyện gốc, giai điệu gốc nhưng đã được thay đổi về cách thức biểu đạt, loại hình nghệ thuật với nhiều sáng tạo và sắc thái mới mẻ.

Tác phẩm phái sinh, hiểu sao cho đúng? ảnh 2
 
Tác phẩm phái sinh, hiểu sao cho đúng? ảnh 3

Tại Việt Nam, Luật Sở hữu trí tuệ (SHTT) năm 2005 sửa đổi, bổ sung năm 2009 ở khoản 8, điều 4 cũng nêu rõ: “Tác phẩm phái sinh là tác phẩm dịch từ ngôn ngữ này sang ngôn ngữ khác, tác phẩm phóng tác, cải biên, chuyển thể, biên soạn, chú giải, tuyển chọn. Tác phẩm phái sinh là tác phẩm do cá nhân/những cá nhân trực tiếp sáng tạo, được hình thành trên cơ sở một/những tác phẩm đã tồn tại (tác phẩm gốc) trong lĩnh vực văn học, nghệ thuật và khoa học, được thể hiện bằng bất kỳ phương thức hay hình thức nào khác biệt với phương thức hay hình thức thể hiện của tác phẩm gốc, thông qua một dạng vật chất nhất định”.

Hiển nhiên, phái sinh sẽ không bị xem là sao chép, đạo nhái bởi một tác phẩm phái sinh chỉ được thực hiện sau khi hoàn tất những thỏa thuận pháp lý về quyền tác giả (nếu có) với tác phẩm gốc.

Căn cứ vào đâu để kết luận tác phẩm phái sinh?

Ở nước ngoài, rất hiếm xảy ra kiện tụng xung quanh các tác phẩm phái sinh vì ai cũng hiểu rõ các đặc điểm của hình thức sáng tạo này. Nhưng ở Việt Nam, phái sinh vẫn là một khái niệm gây hiểu nhầm và tranh cãi, mà nổi bật nhất phải kể đến vụ việc liên quan đến vở thực cảnh Tinh Hoa Bắc Bộ do đạo diễn Hoàng Nhật Nam thực hiện bị Tòa án nhân dân Hà Nội phán quyết là tác phẩm phái sinh từ kịch bản Ngày Xưa của đạo diễn Việt Tú.

Liên quan đến kết luận này, trong văn bản gửi Tòa án Nhân dân Hà Nội của Hội đồng Nghệ sỹ sân khấu được tạo lập như hội đồng thẩm định chuyên môn, có nêu: “‘Tinh Hoa Bắc Bộ’ là có sau, mà lại sử dụng gần như toàn bộ diễn viên (người nông dân), trang phục đạo cụ, thiết kế ánh sáng, âm thanh vốn được xây dựng, thiết kế dành riêng cho vở có trước ‘Ngày xưa’ ở cùng thể loại thì từ góc độ sân khấu, vở diễn ‘Tinh Hoa Bắc Bộ’ không được coi là sáng tạo độc lập mà chỉ có thể coi là vở diễn phái sinh”.

Được biết, Hội Nghệ sĩ Sân khấu Việt Nam thành lập Hội đồng thẩm định vào ngày 2/11/2018 với 4 thành viên: Chủ tịch Hội đồng NSƯT Đạo diễn Lê Chức; 3 Ủy viên Hội đồng là NSƯT Đạo diễn Trần Minh Ngọc, PGS.TS Trần Trí Trắc, PGS.TS Nguyễn Thị Minh Thái. Kết luận của hội đồng được công bố ngày 21/11/2018 với các tài liệu dùng để xem xét và đưa ra ý kiến chuyên môn, bao gồm:

Kịch bản của Tinh Hoa Bắc Bộ và Ngày Xưa

Video quay lại hai vở diễn

Liệt kê phân cảnh của hai vở diễn

Bản vẽ thiết kế 3D, thiết kế cảnh quan và ý tưởng nghiên cứu cho Ngày Xưa

Phía TCHN khẳng định không cung cấp video hai vở diễn này cho TAND TP.HN cũng như cho Hội đồng thẩm định. Họ thậm chí còn không biết Hội đồng thẩm định gồm những ai, cũng không nhận được yêu cầu của Hội đồng thẩm định phải cung cấp tài liệu để làm thẩm định.

Cũng theo TCHN, trước khi xảy ra tranh chấp, kịch bản Ngày Xưa dưới tên gọi khác là Thuở Ấy Xứ Đoài chưa được phía công ty của đạo diễn Việt Tú bàn giao, vở diễn mới được thử nghiệm, chưa được cấp phép biểu diễn chính thức. Liên quan đến bản quyền tác phẩm, khán giả đi xem những buổi diễn thử Thuở Ấy Xứ Đoài và Tinh Hoa Bắc Bộ đều không được phép quay phim, chụp ảnh.

Hơn nữa, cũng theo TCHN, video của cả hai vở diễn được mang ra thẩm định do phía nào cung cấp, có đủ dữ liệu, cứ liệu để làm công tác so sánh hai tác phẩm hay không? Video này quay lại những cảnh gì? Chất lượng quay thế nào? Thời lượng bao nhiêu? Những chi tiết được liệt kê giống nhau giữa hai video? Chưa kể, trong luật đã xác định, "chứng cứ là những gì có thật, được thu thập theo trình tự, thủ tục...". Và, quy trình thủ tục của những chứng cứ được thu thập là gì?

MỚI - NÓNG
Giá vé máy bay tiếp tục đắt đỏ?
Giá vé máy bay tiếp tục đắt đỏ?
TPO - “Giá vé sẽ tiếp tục ở mức đắt đỏ, dù có thể giảm nhẹ bởi nguồn cung hạ nhiệt trong mùa thấp điểm. Chi phí vận hành cao do giá dầu, nhân sự khiến giá vé máy bay khó giảm sâu" - ông John Grant - trưởng nhóm phân tích của công ty dữ liệu du lịch OAG - dự báo.